P1260120

176. Włocławek. Katedra. Rzut poziomy

178. Włocławek. Katedra. Wnętrze przed konserwacją. Rysunek A. Kozarskiego

177. Włocławek. Katedra. Widok od północnego-wschot Akwarela Suonczyńskiego

Rozpoczęty w 1340 roku chór nowej katedry we Włocławku pokazuje zaskakująco niekatedralny program. Wydłużony, trój przęsło wy, z zamknięciem wschodnim w 5/8 chór stanowi w momencie rozpoczynania budowy katedry formę niezwykle popularną w architekturze gotyckiej, i to zarówno w architekturze kościołów miejskich, jak i klasztornych, przede wszystkim mendykanckich. W wieku XIII w Europie Środkowej właśnie dominikanie i franciszkanie tę formę chóru wprowadzili do swoich kościołów, przyczyniając się do jej niezwykłej wprost popularności aż do końca średniowiecza.

Popularność wydłużonego, wielobocznie zamkniętego chóru, w czasie, gdy rozpoczynano budowę katedry we Włocławku, odebrała mu już specyficznie mendykancki charakter. Choć tego rodzaju chór nie wyróżniał się jako rozwiązanie prestiżowe, jakiego należałoby się spodziewać po kościele katedralnym, to w sensie funkcjonalnym spełniać mógł swą rolę równie dobrze jak chór obejściowy. Wyraźnie zaznaczona odrębność chóru i korpusu jako kościoła duchownych i kościoła wiernych aktualna była zarówno w kościele mendykanckim, jak i katedralnym.

Niezależnie od funkcjonalnej przydatności długiego chóru dla kościoła katedralnego, stwierdzić trzeba, że jest to forma zbyt popularna, by podnosić prestiż kościoła katedralnego. Dlaczego wybrano właśnie taki chór, a nie obejściowy wzorem katedr we Wrocławiu i Krakowie. Jest to, jak sądzę, podstawowe pytanie dla określenia specyfiki katedry we Włocławku. Ważny wydaje się moment rozpoczęcia budowy chóru. W roku 1340 katedra wrocławska, choć nadal w obrębie archidiecezji gnieźnieńskiej, przypadła już wraz z Wrocławiem koronie czeskiej. Na Wawelu prace nad chórem weszły w fazę końcową. Stal jeszcze wczesnogotycki

179. Wloc .ck. Katedra. Przekrój podłużny

chór kat ry poznańskiej, o którym sądziliśmy, że prezent ał się jako jednonawowe, wielobocznie zamknij wnętrze zapewne nieco krótsze aniżeli chór ka< dry włocławskiej. Nie zaczęto jeszcze wówcza? przebudowy romańskiego korpusu nawowego ki. dry poznańskiej. Dopiero za dwa lata miała s zacząć budowa nowego chóru katedry gnieźni* skiej. W sąsiednim państwie krzyżackim katedr) podobnie jak włocławska, w ukształtowaniu chórów (Chełmża, Kwidzyń i Frombork) daleko odbić jaty od schematu katedralnego. Sytuacja Włocławka w roku 1340 była tego rodząju, iż konieczność wprowadzenia formy obejściowej nie była jeszcze tak oczywista. Trzeba natomiast wziąć pod uwagę poczucie hierarchii, które dla prowincjonalnej — w porównaniu z Krakowem — katedry włocławskiej wybór skromniejszej formy całkowicie usprawiedliwiało. Jeśli obejście poprzednio objaśnialiśmy także jako rozwiązanie funkcjonalne, którego przestrzeń poszerzała kościół wiernych, to było to uzasadnione liczbą mieszkańców Wrocławia i Krakowa, którzy w niedziele i święta uczestniczyli w liturgii w kościele katedralnym. Włocławek był małym miastem i zapewne planowany w 1340 roku korpus nawowy uznawany być musiał za rozwiązanie zupełnie wystarcząjące.

Budowa kościoła katedralnego wymuszona została zniszczeniem wcześniejszej katedry przez Krzyżaków. Zniszczeniu uległo także miasto i zamek biskupi. Ponowna lokacja miasta, odbudowa zamku i rozpoczęcie budowy nowej katedry musiały poważnie obciążyć finanse biskupa i kapituły.

przy okrojonych dochodach wskutek zajęcia znacznej części diecezji przez Krzyżaków. To także mogło skłamać do wyboru formy skromniejszej, tym bardziej, ze prestiż biskupa w zakresie tempora-liów wzmacniała architektura zamku.

Po około dwudziestu zapewne latach pojawił się problem wyboru i określenia formy dla korpusu nawowego. Wybrano formę bazylikalną. Taki wybór wskazuje na odwołanie się do tradycji polskich katedr, nie widać natomiast wcale oddziaływania pobliskiego środowiska architektury ceglanej z terenu państwa krzyżackiego. Tam bowiem katedry w wymienionych już poprzednio miejscowościach były halami (Chełmża i Frombork) lub pseudoba-zyliką (Kwidzyń). Sytuacja w momencie podejmowania decyąji o formie korpusu była zasadniczo odmienna w porównaniu z rokiem 1340, gdy rozpoczynano chór. W międzyczasie rozpoczęto i zapewne daleko zaawansowano budowę chóru katedry gnieźnieńskiej. W tym kontekście wybór formy bazylikalnąj, jak i jej szczegółowe formy włączyły katedrę we Włocławku w krąg polskich katedr gotyckich. Najwyraźniej z wcześniej budowanymi katedrami w Gnieźnie i w Krakowie łączy katedrę włocławską jąj system konstrukcyjny. Jest on modyfikacją systemu określanego jako filarowo-skarpowy, a który opisaliśmy już dokładnie w części poświęconej chórowi katedry wawelskiej. Uznaliśmy wówczas ten system za pochodną gotyckiego przechodzenia od muru grubego w dolnej kondygnacji do muru cienkiego w górnej. W Krakowie, a także w chórze katedry gnieźnieńskiej, ten system ąjaw-

I 133 i

■li