73810 P1260066

33. Dol-de-Bretagne. Francja. Katedra. Rzut poziomy

nawiązuje do tradycji architektonicznej kontynuującej karolińskie i ottońskie formy wyrazowe. Nie można powiedzieć, aby była to tradycja wyłącznie niemiecka, choć przyznać trzeba, że współcześnie katedrze wrocławskiej bipolarny układ bardzo silnie, i to w związku z formami stylistycznymi przejętymi z Francji, zaznaczył się w katedrze w Naumburgu, a konkretniej w jej chórze zachodnim.

Ważniejszą rolę w powstaniu wieżowego układu katedry wrocławskiej, od przedłużającej się w wiek XIII przedgotyckiej tradycji katedralnej architektury niemieckiej, odegrały układy bipolarne występujące także w polskiej architekturze romańskiej. Znamy je z dwuchórowych założeń w katedrze krakowskiej (tzw. Herman o wskiej) i w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą. Ze względu na gotyckie wydłużenie chóru katedra wrocławska w zasadzie wykracza poza tradycyjną formę układów bipolarnych, dlatego też trudno odnaleźć obiekty, które by prezentowały podobny zestaw cechu Z tych względów nie można wykluczać odwołania się do wcześniejszych układów romańskich z Polski. Szczególnie przykład Tumu pod Łęczycą wskazuje na możliwość podobnej interpretacji,

gdyż i tu bipolarny układ odzwierciedlać mógł strukturę zależności między regnum i sacerdotium. Budowa kolegiaty w Tumie przypadła na okres reformy Kościoła, który - także i w Polsce - usiłował uwolnić się od zależności od władzy świeckiej. W czasie osłabienia władzy książęcej wzrastała pozycja Kościoła także i w sprawach regnum. Kościół w Tumie pod Łęczycą, jako kościół synodalny dla całej archidiecezji gnieźnieńskiej, ten zakres władzy mógł prezentować. Podobnie i bipolarny układ katedry wrocławskiej widzieć należy jako prezentujący współistnienie — w zakresie władzy Kościoła - spraw dotyczących zarówno spirytualiów, jak i temporaliów.

Tworzenie programu przestrzennego, a co za tym idzie także funkcjonalnego i ideowego nowo wznoszonej katedry, dokonywało się w poczuciu przeżycia się starej formy. Świadomość taka pojawić się może tylko wówczas, gdy nastąpi konfrontacja dotychczasowych przyzwyczajeń, pojętych tak formalnie jak i funkcjonalnie, z budowlą lub budowlami, które reprezentują już nową formę. Rozpatrzenie najbardziej ogólnych cech układu przestrzennego i bryły nowego chóru katedry wrocławskiej nie potwierdza przyjmowanej dotychczas tezy o wyprowadzeniu programu z architektury cysterskiej, a więc z koncepcji architektury ascetycznej i następnie modyfikacji tego domniemanego ascetycznego pierwowzoru cysterskiego o cechy, które by go przekształcały w formę bogatszą, właściwą dla katedry. Jest to konstrukcja myślowa sztuczna, niepotrzebnie zakładająca już u samych początków projektowania, i to w cechach najbardziej ogólnych, silną wewnętrzną sprzeczność. Porzucając natomiast hipotezę o cysterskich początkach układu chóru wrocławskiego na rzecz tezy o powiązaniach z macierzystym terytorium architektury gotyckiej, utyskujemy wewnętrzną spójność wszystkich ogólnych cech tworzących podstawy koncepcji chóru wrocławskiego. Nie aspirując do najbogatszego układu katedralnego, wybrano w tym kręgu rozwiązanie skromniejsze, ale z rozwojem katedry gotyckiej powiązane. W dziejach katedry wrocławskiej nie jest to pierwszy ślad powiązań z macierzystym terytorium architektury gotyckiej. Budowniczy romańskiej katedry wrocławskiej, pochodzący z Malonne w diecezji leodyj-skiej, biskup Walter (1149-1169), wprowadził w katedrze officium Laudunese cum cantu, a więc modły ze śpiewami wzorowane na rytuale zapożyczonym z katedry w Laon. Z rytuałem tym Walter mógł się zapoznać w roku 1147, gdy biskup leodyj-ski Henryk II wezwał go z Płocka do zreformowania jednego z tamtejszych klasztorów³⁷. W1147 roku w Laon stała jeszcze katedra romańska.

W tym miejscu trzeba jednak jeszcze raz wrócić do relacji między tak bliskimi w czasie i przestrzeni kościołem cysterskim w Henrykowie i katedrą

wrocławską. Czy pojawiąjące się w obu tych kościołach poszukiwania nowej formy rozbudowanego gotyckiego chóru mogły być prowadzone całkowicie od siebie niezależnie? Zapewne nie. Rozpoczęty wcześniej chór w Henrykowie nie mógł pozostać nie zauważony w swoim radykalnym odejściu od dotychczas obowiązującego typu chóru romańskiego, zarówno w najbardziej rozpowszechnionym układzie z półkolistą apsydą, czy też w cysterskim wariancie jednoprzęsłowego chóru prostokątnego. Henrykowski chór z prostokątnym obejściem i kaplicami (ewentualnie drugą nawą obejścia), nawet w stanie niewielkiego zaawansowania budowy, mógł być jednym z czynników, który użytkownikom katedry uświadomił, że dotychczasowa romańska jej forma już się przeżyła. W ten sposób, pośrednio, mógł wpłynąć na decyzje o przebudowie katedry i w pewnej mierze wyznaczyć kierunek poszukiwań nowej formy chóru. Oczywiście procesu odchodzenia od romanizmu w architekturze śląskiej nie można rozpatrywać w układzie linearnym, nie mamy bowiem tutaj do czynienia ze zjawiskiem pojawienia się dzieła wzorcowego, które by dało początek dalej już automatycznie rozwijającej się szkole regionalnej. Świadomość konieczności wprowadzenia nowej formy wywoływały zmiany zachodzące na Śląsku jak i poza nim. W tym sensie doceniając znaczenie chóru w Henrykowie dla pojawienia się i rozpowszechnienia w architekturze śląskiej prostokątnego chóru obejściowego, nie możemy go potraktować jako wzoru dla chóru katedry wrocławskiej, jedynie jako wskazówkę konieczności poszukiwania nowych wzorów, jak się okazało, jednak w kręgu architektury katedralnej a nie klasztornej.

Inicjatywa podjęcia budowy nowej katedry, jak i ostateczne decyzje co do wyboru formy, należały do biskupa Tomasza I. Decyzje dotyczące spraw architektury wskazują, iż miał on świadomość doniosłości momentu historycznego, w którym przyszło mu działać. Był to czas w historii Kościoła powszechnego, polskiego a przede wszystkim Kościoła śląskiego - przełomowy. Po śmierci Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą, osłabienie władzy książęcej na Śląsku nadało procesowi przebudowy stosunków między państwem a Kościołem nowego potężnego impulsu. Proces ten zaczął się wcześniej, ale za monarchii obu Henryków śląskich: Brodatego i Pobożnego siła państwa była jeszcze dominująca. Rządy dwóch wielkich biskupów wrocławskich Tomasza I (1232-1268) i Tomasza II (1270-1292) stanowią okresy dramatycznych napięć między władzą świecką a reprezentowaną przez nich władzą Kościoła. Każdy kolejny spór powodował poszerzanie zakresu władzy Kościoła. Spór między biskupem a księciem Bolesławem Rogatką, w czasie którego książę uwięził biskupa, zakończył się w sposób, który nowe relaęje między

34. Wrocław. Katedra. Nawa północna obejścia chóru. Widok w kierunku wschodnim

regnum i sacerdotium ukazywał w sposób dramatyczny a dla księcia upokarząjący. 20 grudnia 1261 roku przed portalem katedry wrocławskiej zasiedli trzej mianowani przez papieża wysłannicy: Janusz arcybiskup gnieźnieński, Stefan opat klasztoru Augustianów na Piasku we Wrocławiu i Szymon prowincjał Dominikanów na Polskę, a na plac katedralny przybyli konno książę Bolesław Rogatka z hufcem rycerzy i zsiadłszy z koni, pieszo, jako pokutnicy, zbliżyli się do kościelnych dostojników, by uzyskać zniesienie kar kościelnych³⁸. Zdarzenie to miało miejsce zapewne przed portalem romańskiego korpusu, ale nieopodal wznosił się już daleko zaawansowany nowy chór. Uczestnikom tego jakże znaczącego aktu nowy, budowany aktualnie chór jawić się musiał jako symbol budowania Nowego Kościoła. Odbywane we Wrocławiu w latach 1248,1253,1264 i 1267, a więc w czasie gdy trwały prace przy budowie chóru katedralnego, synody legackie wskazują, iż w reformowaniu Kościoła w Polsce diecezji wrocławskiej przypadła rola szczególna. W naturalny więc sposób katedra wrocławska rozpoczęła szereg polskich katedr gotyckich.

Katedra wrocławska swą nową formą odpowiada też aktualnym tendencjom reformowania wewnętrznego żyda Kościoła. Gospodarzem katedry

- 31