13596 P1260059

9. Wrocław. Katedra. Rzut poziomy chóru w latach 1244-1272

(Bischofsgang) i przy początkach gotyckiej przebudowy katedry w Halberstadt (fasada zachodnia) czyni też w jakimś stopniu prawdopodobną tezę o udziale warsztatu cysterskiego, wywodzącego się z tej linii, przy tworzeniu programu i budowie katedry wrocławskiej. Zdaniem więc dwóch wy-

10 Wrocław. Wnętrze chóru. Litografia Sicgcmunda z połowy XIX wieku

mienionych badaczy cysterski charakter chóru katedry wrocławskiej wyniknął z warsztatowych doświadczeń maulbrondzkiej linii warsztatów niemieckich, a dodatkowo ten cysterski charakter -jako właściwy także dla budowli katedralnej -został usankcjonowany udziałem cysterskich warsztatów przy budowie prestiżowych katedr niemieckich¹⁴.

Wykluczenie możliwości bezpośredniego wpływu kościoła henrykowskiego na chór katedry wrocławskiej w nieznacznym tylko stopniu osłabiło związki katedry wrocławskiej z architekturą cysterską na Śląsku, bowiem katedra przestała być rozumiana jako strona czerpiąca z miejscowych doświadczeń architektury zakonnej, za to uzyskała rangę obiektu modyfikującego układy kościołów cysterskich, dąjąc niejako swoim rodukcyjnym programem hasło do dalszej redukcji schematu Citeaux III.

Pogląd taki uzasadniony był niepełnym rozpoznaniem formy drugiej już fazy kościoła cysterskiego w Lubiążu z przełomu XIII i XIV wieku. Wydawało się, iż kościół lubiąski z tego czasu powtórzył schemat obejściowego chóru prostokątnego bez kaplic, za wzorem katedry wrocławskiej¹⁶. Tymczasem ostatnie badania wykazały, że trójprzęsłowy chór otoczony był prostokątnym obejściem, na które otwierały się wielobocznie od wnętrza zamknięte kaplice, z zewnątrz jednak ujęte jednolitym prostym ciągiem muru obwodowego. W pewnym więc tylko sensie można zaliczyć Lubiąż II do typu Citeaux III, z modyfikacją w postaci poligonalnego od wnętrza zamknięcia kaplic. Modyfikację tę można by ewentualnie tłumaczyć jako wtłoczenie do prostokątnego schematu Citeaux 111 motywu katedralnego w postaci wielobocznych kaplic¹⁶. W każdym razie schemat Lubiąża II wykazuje niezależność tak od kościoła henrykowskiego, jak i katedry wrocławskiej. Nie da się też sekwencji kolejnych budowli odczytywać jako wyniku postępującej redukcji, w Lubiążu bowiem nastąpiło znaczne wzbogacenie programu przestrzennego.

Już przy porównaniu katedry wrocławskiej z tymi dwoma śląskimi kościołami cysterskimi, jednym prawie współczesnym (Henryków) i drugim późniejszym (Lubiąż), zaznacza się to, co najogólniej wspólne jest katedrze wrocławskiej i budowlom cysterskim, a co je różni. Wspólne jest w układzie przestrzennym prostokątne zamykanie chóru od wschodu. Różnice zasadnicze polegąją na braku kaplic w katedrze, a ich obecności u cystersów, czy to w formie wnętrz izolowanych od siebie, czy też jako drugiego zewnętrznego obejścia. Brak transeptu uznać należy również za cechę nie przy-stającą do programu cysterskiego. I ostatnia z wymienionych cech to wieże wschodnie kościoła katedralnego, tak zdecydowanie przeciwstawiające się estetyce architektonicznej cystersów.

J.

11. Wrocław. Katedra. Elewacja wschodnia chóru z lat 1244--1272

Ti t r

Istota rozumowania H. Tintclnota, który te cechy niezgodne z programem architektury cysterskiej dostrzegał, polegała na tym, że uznał on za punkt wyjściowy dla koncepcji kościoła katedralnego program kościoła cyBterskiogo typu Citeaux III, który poddany został redukcji o kaplice i transept, a następnie wzbogacony, jeśli chodzi o wieże. Odrzucenie kaplic wynikało — zdaniem H. Tintclnota - z braku istotniejszej potrzeby ich obecności w kościele katedralnym¹⁷.

Niezależnie od problemu warsztatu katedry wrocławskiej i jej szczegółowych form, już teraz trzeba zakwestionować taki sposób wnioskowania, w którym założenie, że prostokątny układ chóru jest rozwiązaniem specyficznie cysterskim, przyjmie się jako oczywiste. To, co dawało się powiązać z tradycją cysterską w procesie badania katedry wrocławskiej, podlegało coraz precyzyjniejszemu uzasadnianiu, to zaś, co z tą tradyęją nie było zgodne, opisywano jako bliżej nieokreśloną modyfikację schematu cysterskiego, by go przystosować do katedralnej funkcji. W ten sposób to, co nie jest cysterskie, potraktowano jako swoiście katedrulne. Dlaczego wobec togo wieże wschodnie mają oznaczać katedralność, czy tylko dlatego, że nie mieszczą się w tradycji zakonnoj? Czy brak kaplic wy-starcząjąco tłumaczy się jako cecha katedralna, gdy wiemy, że klasyczny układ katedralny zawiera obejściowy chór z kaplicami promienistymi?

Prostokątne zamknięcie wielonawowego chóru nie jest cechą wyłączną architektury cysterskiej, choć prawdą jest, że w jej obrębie bardzo często spotykaną. Wystarczy jednak przypomnieć, że w początkach XIII wieku w katedrze w Laon obejściowy chór z XII wieku zastąpiono wydłużonym prosto od wschodu zamkniętym trójnawowym chórem, by automatyzm łączenia prostego zamknięcia z architekturą cysterską uznać za co nąjmnicj jednostronny.

Architektura cysterska uległa w ponad wiekowym procesie jej badania swoistemu wyodrębnieniu pośród całości architektury średniowiecznej. Przeprowadzono w jej obrębie dokładną systematykę planów, przede wszystkim jeśli chodzi o ukształtowanie części wschodniej. Jest zauważalna tendencja do lamowania rozwoju, czy ogólniej przemian w architekturze cysterskiej, przejawiających się między innymi zmianami układu części wschodniej jako rozwoju autonomicznie cysterskiego, odbywającego się drogą jak gdyby naturalnej wewnątrzcysterskiej ewolucji. Znamienny dla tego sposobu widzenia problemu jest sposób ujmowania typologii tzw. schematu Morimond II-Citcaux III.

Otóż w obu tych ważnych francuskich kościołach cysterskich pojawił się w 2 połowie wieku XII układ prostokątnego chóru z prostokątnym obejściem, na które otwierąją się z trzech stron kaplice ujęte na zewnątrz również w całościowy układ prostokątny.

12. Wrodaw. Katedra. Przekrój podłużny z rekonstrukcja podziałów poziomych w chórze

17