P1260100

w /osadzie sprzeczny z klasycznym typem katara Iny m Tam sytuacja jest odwrotna, najpierw powstąje pewien standardowy na ogół program ar-i hiiektoniczny wielkiego chóru z obejściem i kapli-cami promienistymi, w których następnie lokowani' v. zależności od potrzeb - konkretne funkcje. Tak więc różnica pomiędzy klasyczną katedrą gotycką a katedrą wrocławską polega między innymi na tym, że w typie pierwszym mamy do czynienia z pierwszeństwem pewnego schematu architektonicznego a wtórn ością funkcji, w katedrze wrocławskiej zaś odwrotnie, z pierwszeństwem funkcji i wtómością realizacji architektonicznej. W jakimś sensie standardowy program obejściowego chóru ■/ kaplicami promienistymi, ze względu na pojemność programu architektonicznego, był w stanie zaspokoić różnorodne, ale w ogólnym zarysie dość podobne potrzeby liturgiczne w katedrach francuskich. Ustalenie się pewnego wzorca, funkcjonalnie bardzo pojemnego, w architekturze katedralnej wynikało też w jakiejś mierze z rozwiniętej i przez parę wieków wzbogacanej liturgii w katedrach. ale też i w kościołach klasztornych. To wielowiekowe doświadczenie wyselekcjonowało taką formę chóru jako najbardziej pojemną liturgicznie i najdoskonalszą architektonicznie.

W budowlach francuskich czy angielskich, które uznaliśmy za ważne dla początków programu prostokątnego obejściowego chóru bez kaplic w katedrze wrocławskiej, ich dalsza historia budowlana prowadziła zazwyczaj do podobnego, jak we Wrocławiu, obrastania chóru w dodatkowe kaplice. I tak. kościołowi w Romsey, który zapewne dał początek chórom z prostokątnym obejściem, dodano w gotyku obszerną prostokątną osiową kaplicę M- riacką. W kolegiacie w Champeaux prostokątną kaplicę Mariacką dodano od wschodu już około roku 1250, a więc bardzo szybko po wzniesieniu chóru. W początkach zaś XIV wieku na zakończeniu wschodnim każdej z naw bocznych chóru dodano również kaplice, tworząc w ten sposób wyrównany ciąg trzech kaplic wschodnich. Symptomatyczny dla prawidłowości rozwojowych prostokątnych chórów z obejściem jest przypadek katedry w Dol-de-Bretagne. Prostokątny chór obejściowy zaczęto budować poczynając od transeptu najpierw bez kaplic, w trakcie budowy program został zmodyfikowany i, z wyjątkiem przęsła przytransepto-wego, po obu stronach obejścia wprowadzono kaplice. Modyfikując program o kaplice północne i południowe nie wprowadzono ich po stronie wschodniej. Dopiero w wieku XIV biskup Samson ufundował osiową wschodnią kaplicę Mariacką, podobnie jak we Wrocławiu, przewidzianą na własne miejsce grzebalne¹¹¹.

Tradycja sytuowania sanktuariów mariackich jako wschodnich osiowych aneksów uzyskała silniejsze rozwinięcie w czasach karolińskich i poka-rolińskich. Przykłady kościołów Saint-Pierre we Flavigny, a szczególnie Saint-Benigne w Dijon pokazują -jak gdyby konkurencyjno w stosunku do usytuowanych na zachodnim krańcu kościoła westwerków poświęconych kultowi Chrystusa Salwatora - funkcjonowanie wielkich sanktuariów wschodnich związanych z kultem mariackim. W okresie romanizmu te wschodnie sanktuaria mariackie zostają włączone w skład obejściowego chóru z kaplicami promienistymi bez wyraźniejszego wydzielenia kaplicy osiowej. Dopiero w gotyku tradycja osiowych sanktuariów mariackich, ze względu na rozwijający się kult Marii, uległa wzmocnieniu. Pojawiają się dwa sposoby ich akcentowania: tak jak w Sens, gdy osiowe sanktuarium jest jedynym w ogólnym programie bezkaplico-wym, albo jak w kościele Saint-Remi w Reims, gdzie osiowa kaplica Mariacka spośród centralnych kaplic promienistych wyróżniona została przez znaczne jej wydłużenie. Ten sposób akcentowania sanktuarium mariackiego stał się typowy dla programu klasycznej katedry gotyckiej. W architekturze burgundzkiej natomiast, w nawiązaniu do wczesnogotyckiej katedry w Sens, rozpowszechnia się także w wieku XIII schemat chóru obejściowego w zasadzie bez kaplic promienistych, a jedynie z kaplicą osiową ( katedra w Auxerre, kościół Sa-int-Germain tamże, kościół Saint-Jean w Sens)¹¹⁴.

W Anglii Wilhelm z Sens przy budowie katedry w Canterbury przeszczepia przeniesioną z Sens tradycję pojedynczej osiowej kaplicy mariackiej. W Anglii rozpowszechnił się chór prostokątny z rozbudowaną częścią wschodnią w układzie stopniowanej, mocno rozciągniętej bryły. Wyraźna jest tu tendencja do tworzenia dodatkowych przestrzeni na wschód od właściwego chóru. Powstaje tam tzw. retrochoir, gdzie rozmieścić można dodatkowe ołtarze (w Durham dziewięć), relikwiarze, czy też nagrobki ważniejszych osób duchownych. Na wschód od przestrzeni tylnego chóru dodatkowo rozwija się jeszcze przestrzeń kaplicy Mariackiej, niekiedy bardzo obszerna i skomplikowana.

Zestawienie pojedynczej kaplicy Mariackiej z prostokątnym wydłużonym chórem obejściowym w katedrze wrocławskiej w sposób naturalny musiało doprowadzić do pewnego kompozycyjnego zbliżenia wschodniej części katedry do typu katedry angielskiej. To podobieństwo tkwiło już niejako pierwotnie w samej koncepcji długiego chóru prostokątnego, a więc jego wydłużanie przez kaplicę Mariacką w kierunku wschodnim to podobieństwo jeszcze silniej zaakcentowało. Nie sądzę jednak, aby rozwinięcie swego rodzaju angielskich cech wynikało tylko z przyjętego przed wiekiem schematu prostokątnego długiego chóru. Forma kaplicy Mariackiej wskazuje, że wzory angielskie mogły być aktualne także przy jej projektowaniu. W każdym razie dwuczłonowy układ kaplicy w for-

L:_...... ' . MM II I

128. ' «lnw. Katedra. Kaplica Mariacka. Zwornik sklepienia chóru 129. Wrodaw. Katedra. Kaplica Mariacka. Zwornik sklepienia chóru z przedstawieniem fundatora kaplicy biakopa Przedawa z Pogorzeli

130. Wrocław. Katedra. Kaplica Mariacka    \„pUcy

nia nawy. Prawdopodobnie przedstawienie a

mistrza Pieazki