P4290103

Irena Pittnik-Anototoika

Po reformach agrarnych zachodnie i centralne ziemie polskie prze-kszUłcaly się 2 rolniczych na rolniczo-przemysłowe. Śląsk w toku przewrotu techniczno-przemysłowego i rozbudowy sieci kolejowej oraz zewnętrznych stosunków rynkowych znalazł się w zasięgu rozwiniętego systemu kapitalistycznego. W Królestwie Polskim penetracja obcych kapitałów inwestycyjnych przyspieszała tempo postępu technicznego w sferze produkcji, ale — przy kalkulacji zysków — eliminowano nakłady na infrastrukturę komunalną i socjalną.

Obszary, które włączały się w zasięg rewolucji przemysłowej i nowoczesnej cywilizacji, zachowały dysproporcje między rytmem przemian w ośrodkach miejskich i w regionach rolniczych ^w. Żywiołowe wędrówki zarobkowe bezrolnej i małorolnej ludności wiejskiej do ośrodków miejskich i wielkich okręgów przemysłowych wywoływały pierwsze zderzenia przybyszów z cywilizacją techniczną i z nowymi warunkami życia w proletariackich dzielnicach peryferyjnych i strefach podmiejskich.

Nasilający się w 1. 1860—70 żywiołowy rozwój dużych miast i aglomeracji przemysłowych charakteryzował się na ziemiach polskich — jak to obserwowano wcześniej na Zachodzie — deformacją procesów urbanizacyjnych. W miastach posiadających status prawny oraz instytucje gospodarki komunalnej różnicowały się według dzielnic (śródmiejskich i peryferyjnych) standardy budownictwa, infrastruktury materialnej i socjalnej. Ponadto, w licznych osadach przemysłowych (górniczych, włókienniczych, i in.) pozostających na statusie gmin wiejskich (np. Sosnowiec do 1901 r.) zarysowały się ostre dysproporcje między postępem techniki w produkcji, a upośledzeniem robotników w stosunkach pracy i w warunkach bytowych.

IV. Wieloznaczność funkcji nowoczesnej cywilizacji wytworzonej w systemie kapitalizmu dostrzeżona w krajach zachodnich w pierwszej połowie XIX w. zaznaczyła się z dramatycznym nasileniem w następnym półwieczu. Tzw. II rewolucja techniczna (komunikacja, chemizacja, elektryfikacja) objęła bowiem nie tylko sferę produkcji, ale szeroko, rozumianą sferę powszechnej konsumpcji.

W krajach opóźnionych pod względem uprzemysłowienia i urbanizacji zaznaczały się dysproporcje postępu nie tylko w wymienionych sferach (produkcji, stosunków produkcyjnych i konsumpcji)¹⁸, ale także zachwianie relacji między postępem cywilizacji materialnej, a poziomem powszechnej oświaty i kultury umysłowej oraz przeobrażeń insty-tucjonalno-społecznych.

Krytykę modelu i funkcji kapitalistycznej industrializacji oraz wzorców cywilizacji wytworzonej przez klasowe społeczeństwa mieszczańskie podjęli pierwsi socjaliści z pozycji nowych koncepcji ekonomicznych i społecznych.

W polskiej literaturze programowej i dokumentacyjnej znajdziemy więc sprzeczne odpowiedzi na pytanie, czy straciliśmy XIX w. pod względem nowoczesnej cywilizacji. Zmierzając do hipotetycznych konkluzji

» Por. Materiały do bibliografii historii przemysłu na ziemiach polskich fw:J Zakłady przemysłowe w Polsce XIX i XX wieku. Wrocław 1967. Studia i Materiały (Komitet Nauk Historycznych PAN); kontynuacja (w:J Uprzemysłowienie ziem polskich, o. c.; J. Łukasiewicz, Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Pól-tieco 1652—1886, Warszawa 1963.

» F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi o cywilizacja przyszłości, Warszawa 1974; rski, O roli techniki w cywilizacji współczesnej, „Studia Filozoficzne” B B. Suchodolski, Problemy wychowania w cyuńlizacji nowoczesnej, War-