PICT0005 (30)

ludzi spoza niej. Natomiast tendencja demokratyczna dominuje wtedy, fi sprawująca władzę mniejszość charakteryzuje się płynnym składem i na$t puje stała wymiana elity przez napływ do niej nowych jednostek, odznaczaj cych się odpowiednimi cechami psychicznymi.    1

W późniejszych badaniach socjologicznych wyróżnić możemy |j| główne nurty. Pierwszy z nich stanowią prace teoretyczne, których autor?, starają się dowieść sprawowania władzy w poszczególnych państwach pr₂„ elitę, gdy inni wykazują błędność takiego opisu rzeczywistości społecznej. | tej płaszczyźnie toczyła się swego czasu dyskusja naukowa między dwo^ socjologami amerykańskimi, Millsem i Dahlem, dotycząca kwestii istnienia elity władzy w Stanach Zjednoczonych¹³. Należą do tego nurtu także p_rac. definiujące elitę na podstawie innych kiyteriów niż psychologiczne (np. ||| nomicznych). Do drugiego, liczniejszego nurtu możemy zaliczyć prace, które uchylając się od refleksji teoretycznej zajmują się badaniem konkretnych elj_t w danym państwie lub jego części, czy nawet w społeczności małego miasta W nauce polskiej reprezentowane są oba nurty, chociaż w przecj. wieństwie do nauki światowej jej trwałym dorobkiem są jedynie prace zali. czane do pierwszego z nich. Koncentrują się one głównie na ustaleniach, jaką grupę można uznać za elitę władzy oraz jakie związki zachodzą między podziałem klasowym społeczeństwa a podziałem na elitę władzy i masy , Podkreśla się przy tym walory poznawcze i potrzebę powstawania prac opisujących społeczeństwo w kategoriach elit¹⁵.

Zarówno termin, jak i pojęcie „elita” zostały wprowadzone do poi-sklej nauki historycznej dosyć wcześnie, chociaż liczba prac na ten temat, mimo wyraźnego ożywienia badań w ostatnim okresie, wciąż nie jest imponująca. Zapoczątkował je jeszcze przed II wojną światową syntetyczny artykuł Stanisława Kutrzeby zatytułowany „Elita jako czynnik w technice rządzenia państwem”¹⁶. Autor stanął w nim na stanowisku, że zawsze, także w ustrojach despotycznych (określa je jako jedynowładztwo), elita była jednym z zasadniczych czynników rządzenia państwem. Uznał on także, że proponowany w nauce podział dychotomiczny - na elitę i społeczeństwo - nie odpowiada skomplikowanej rzeczywistości społecznej. Bardziej uzasadniony jest, jego zdaniem, podział na: 1/ „czynnik władzy” nadający kierunek rządom - dla niego rezerwuje pojęcie elita, 2/ czynnik pomocniczy stanowiący dla niego oparcie i umożliwiający wykonywanie władzy oraz 3/ społeczeństwo, tj. ogól ludności. W dalszej części artykułu S. Kutrzeba ustalał zakres trzech wyróżnionych przez siebie kręgów w różnych typach państw. W monarchii absolutnej wczesnofeudalnej, do której zaliczył także państwo piastowskie, w skład elity władzy wchodził monarcha, jego rodzina oraz główni urzędnicy dworu. Pozostałych urzędników oraz siłę zbrojną zaliczył on do czynnika drugiego. Stan ten, jego zdaniem, uległ w późniejszym okresie zachwianiu. Skład elity powiększył się o nowe elementy. W monarchiach stanowych późnośredniowiecznych elita władzy składała się, jego zdaniem, z władcy i jego najbliższego otoczenia (tak jak w okresie poprzednim) oraz pochodzących z wyboru przedstawicieli stanów.

W późniejszych pracach historyków nie nawiązywano do poglądów S. Kutrzeby, a każdy z badaczy używał innej, tworzonej ad hoc terminologii adekwatnej do badanej przez niego grupy i epoki. I tak¹⁷ Roman Wapiński pisał o „elitach politycznych” II Rzeczypospolitej przyjmując za kryterium wyróżniające tę grupę piastowanie określonego stanowiska w organach państwowych: rządzie, sejmie i senacie. W badanej zbiorowości analizował strukturę wieku, pochodzenie terytorialne i społeczne, przynależność partyjną i zawód¹⁸. Jan Piętka zajął się „mazowiecką elitą feudalną” w późnym średniowieczu. Za kryterium przynależności do tej grupy przyjął sprawowanie urzędów świeckich i kościelnych (kryterium instytucjonalne): wojewody, kasztelana, cześnika, sędziego, podkomorzego, marszałka, kanclerza i podkanclerzego oraz starosty, a także godności biskupa, prałata i kanonika; drugim kryterium było dla niego posiadanie dóbr ziemskich określonej wielkości (kryterium majątkowe). Wyodrębnioną na tych zasadach zbiorowość analizował w dwojaki sposób. Część jego pracy stanowią ustalenia spotykane w tradycyjnej historiografii dotyczące genealogii rodzin zaliczonych do elity feudalnej - stosunki możnych z księciem oraz ich stan majątkowy, część natomiast ustalenia typowe dla prac o elitach - drogi i warunki kariery, trwałość elity itp. Pojęcia „elita feudalna” używa on w swojej pracy zamiennie z pojęciem możni¹⁹.

Ewa Lenard zajęła się „elitą społeczną” Małopolski w pierwszej połowie XIII wieku. Do tej elity zaliczona przez nią została każda osoba, którą wymieniono w dokumentach. Wyróżniła ona w elicie osoby sprawujące urzędy (grupa ta pokrywa się, jej zdaniem, w przybliżeniu z możnymi), nie posiadające urzędów (uznała je za rycerzy) oraz duchownych, bez względu na posiadane godności. Poddała następnie wyróżnioną zbiorowość badaniom statystycznym usiłując określić m.in. skład społeczny stronnictw