IMAG0044 3

opowiedzieli się dopiero T. Grabowski, J. Kleiner i S. Cywiński w 1. 30-tych XX w., zgodnie , ówczesną tendencją, by nazewnictwo okresów literatury dostosować do nazw prądów literackich. Tendencja ta utrzymała się i w pierwszym dwudziestoleciu powojennym; zgodnie z nią odpowiednia seria Obrazu Literatury Polskiej XIX i XX w. nosiła nazwę Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu (1965-1971), podobnie podręcznik J. Kulczyckiej-Saloni i A. Nofer-Ładyki (1968).

Termin „realizm” w takim zastosowaniu miał jednak także i strony niedogodne. Po pierwsze w literaturoznawstwie marksistowskim tego czasu posiadał on zabarwienie dodatnio wartościujące zwłaszcza wtedy, gdy towarzyszyły mu przymiotniki „krytyczny” czy „wielki” (termin „realizm krytyczny” wprowadził M. Gorki, „wielki realizm” — G. Lukacs). Po drugie — używany był równocześnie jako kategoria systematyzująca (inaczej mówiąc: typologiczna) i odnosił się wtedy do zjawisk z całego obszaru historii literatury i sztuki. Nawet jednak w rozumieniu historycznym, jako prąd literacki XIX w., realizm wykraczał poza granice okresu 1864—1890 (1895), zarówno początkową, jak i końcową: pisano więc o realizmie oświecenia (J. Kott), o realizmie romantycznym (K. Wyka, M. Żmigrodzka), zapowiedziach i poszukiwaniach realizmu w literaturze krajowej (M. Żmigrodzka, J. Bachórz). H. Markiewicz wysunął propozycję terminologiczną „protorealizm” dla kierunku literackiego, który wywodząc się z sentymentalizmu, respektował zasadę fikcji werystycznej i łagodnych jakości estetycznych, opierał się na założeniach zdrowego rozsądku, pojednania z rzeczywistością, umiarkowanego liberalizmu lub tradycjonalizmu. Z drugiej strony — stale stosowano termin „realizm” wobec dużych obszarów literatury powieściowej i dramatycznej XX w. (w okresie międzywojennym np. L. Pomirowski, K. Czachowski i K. W. Zawodziński, który twierdził nawet [Maria Dąbrowska, „Przegląd Współczesny” 1933, nr 130], że realizm polski zapóźniony i obciążony dydaktyzmem, później lekceważony i wynaturzony — dopiero w Nocach i dniach osiągnął swoją doskonałość).

Z tych względów powrócono (H. Markiewicz J. Kulczycka-Saloni) do pozytywizmu jako nazwy okresu, zachowując termin „realizm” (ewentualnie z przymiotnikiem „pozytywistyczny”) dla dominującego wówczas prądu literackiego. Mieści się w nim również popowstaniowa literatura tendencyjna i wczesny naturalizm. Dla fazy szczytowej tak rozumianego realizmu (scharakteryzowanej w podrozdziale „Poetyka realizmu”) zaproponowano nazwę „dojrzały realizm”.

Lit.: 1. Realizm w ujęciu teoretycznym: G. Lukacs, Prębtęme des Realismus, 1955; H. Markiewicz, Dyskusja o realizmie, [w:] Tradycje i rewizje, 1957; Problemy riealizma, 1959; W. Weintraub, Wyznaczniki stylu realistycznego, „Pamiętnik Literacki" 1961, z. 2; S. Morawski. O realizmie jako kategorii estetycznej, „Estetyka" 1961; S. M. Pietrow, Riealizm, 1964; H. Markiewicz. Realizm, naturalizm i typowoii. Iw:] Główne problemy wiedzy o literaturze, 1965; A. Brodzka. O kryteriach realizmu w badaniach literackich, 1966; Begriffstimmung des literarischen Realismus, wyd. R. Bnnkman, 1969; L. Nochlin, Realism, 1971; J. P. Stern, Realism, 1973; Realismustheorien in England (1692-1912), wyd. W. Greiner. P. Kemmlcr, 1974; W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć. 1975 (rozdz. IX-X); Realismustheorien im Literatur, Malerei. Musik und Politik. wyd. R. Grimm, J. Hermand, 1975; P. A. Nikolajew, Riealizm kak tworczeskij mietod, 1975; S. Kohl, Realismus. 1977; H. Aust. Literatur des Realismus, 1977; G. Bisztray, Marxist Models of Lilerary Realism, 1978; R. Wellek, Pojęcie realizmu w badaniach literackich 11961], (w:] Pojęcia i problemy nauki o literaturze, 1979; Literarische Widerspiegelung, red. D. Schlenstadt, 1981.

2.    Realizm w literaturze światowej: P. Martino, Le roman realistę sous le secondempire, 1923; R. Brinkmann, Wirklichkeit und lllusion, 1957; G. Lukics, Od Goethego do Balzaka, 1958; H. Levin, The Gates of Horn, 1963; F Martini, Deutsche Literatur im burgerlichen Realismus, 1963; W. Preisendanz, Humor ais dichtersiche EinbUdungskraft, 1963; B. Suczkow, Istoriczeskije sud’by riealizma, 1967* E. Auerbach, Mimesis (1946], 1968; M. Fridlender, Poelika russkogo riealizma, 1970; Razwitije riealizma w russkoj Utieraturle, 1972; J. M. Lotman, Riealizm russkoj litieratury 60-tycli godow XIX iv., 1974; J. Williams, The Rcalisl Novel in England, 1974; Realismus und GrGnderzelt. Manlfeste und Dokumente zur deutschen Literatur, 1975—1976; H Wildhammer, Die Literaturlheorie des deutschen Realismus, 1977; E. Hófner, Literaritdl und RealitÓl. Aspekte des Realismusbegriffs in der franzósischen Literatur des 19. Jahrhunderts, 1980; Europdischer Realismus. (Neues Handbuch der Litcraturwissenschaft, 17), 1980.

3.    Realizm w literaturze polskiej XIX w.: K. Wyka, O realizmie romantycznym, „Pamiętnik Literacki” 1952. z. 3/4; M. Żmigrodzka, Jeszcze o tzw. realizmie romantycznym, „Pamiętnik Literacki" 1954, z. 3; H. Markiewicz, Antynomie powieści realistycznej dziewiętnastego wieku, [w:] Przekroje i zblitenla, 1967; J. Bachórz, Poszukiwanie realizmu, 1972; A. Bartoszewicz, O głównych terminach i pojęciach w polskiej krytyce literackiej w pierwszej połowie XIX w.. 1973; A. Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876—1895), 1977; J. Bachórz, Realizm bez „chmurnej jazdy", 1980; A. Martuszewska, Niektóre przemiany prozy narracyjnej polskiego pozytywizmu, (w zbiorze:] Przełom antypozylywislyczny w polskiej świadomości kulturowej końca XIX wieku, 1986.

Henryk Markiewicz

Zob. też Estetyka, Fizjonomika, Narracja i narrator, Natura, Naturalizm, Nowela, Obraz, Obrazek, Opis, Powieść, Pozytywizm, Przedmiotowość, Typ (typowość), „Wędrowiec”

Recenzja zob. Krytyka literacka

■ Reinkarnacja zob. Metcmpsychoza, Towianizm

n zob. Indywidualizm, Marzenie romantyczne