prapol054

wyróżniające się tylko większymi rozmiarami i nieco zmienioną ornamentyką, złożoną z poprzecznych pasm jodełkowych i motywów klepsydrowalych (dwóch stykających się wierzchołkami trójkątów skośnie kreskowanych). Nową formę stanowią również naramienniki (czy też nagolenniki?) otwarte, skośnie żłobkowate (tabl. X, 10). W zakresie narzędzi brązowych dokonywa się dalsze ulepszenie sposobu umocywawania siekier, mianowicie z późnych siekier z piętką lejkowatą powstają teraz siekiery tzw. skrzydlate z dwiema parami półkolistych występów znacznie lepiej przytrzymujących rozszczepiony koniec rękojeści drewnianej (tabl. X 4) a równocześnie coraz liczniej wchodzą w użycie wynalezione już w poprzednim okresie siekierki z tulejką (tabl. X. 8). Dość licznie spotykamy sierpy brązowe z guzem (tabl. X, 9), szydła i haczyki do wędek, rzadziej zaś noże brązowe (tabL X, 3). Z broni wyrabiano obecnie groty oszczepów i grodki strzał na miejscu, miecze natomiast sprowadzano, podobnie jak w innyoh grupach kultury . łużyckiej", w IV okresie brązowym wyłącznie z obszaru Węgier (tabl. X. 1—2). Typową formą domu był dom słupowy (zapewne łątkowy).

Nowa grupa we wschodniej Wielkopolsce Odłam ludności grupy zachodnio-wielkopolskiej kultury „łużyckiej'', który w poprzednim okresie zajął wschodnią Wielkopolskę, wytworzył tu w okresie IV odrębną grupę miejscową, której cechę charakterystyczną stanowi ceramika odznaczająca się wyraźnym zamiłowaniem do ostrych załomów brzuśca (tabl. IX, 14—17) i stąd mówimy o wschodnio-wiclkopolskiej ceramice ostro profilowej. Centrum lej grupy w schodnio -wielkopolskiej znajdowało się, jak się zdaje, między Prosną a Wartą, skąd zaczęła się ona jednak rychło rozszerzać w kierunku północno-wschodnim, docierając przez wschodnie Kujawy aż do północnego Mazowsza. Dalszą cechę swoistą tej grupy — poza formami naczyń — stanowi przetrwanie tu kurhanów (obok grobów płaskich) w głąb IV okresu brązowego, a może nawet do początku okresu V, oraz stosunkowo częste stosowanie obrządku nic-ciałopalnego, który w reszcie Wielkopolski już w okresie III występuje tylko przeżytkowo (por. str. 92). Dłuższe przechowanie się tutaj starych tradycyj może tłumaczyć się większym konserwatyzmem ludności, zrozumiałym wobec oddalenia się od głównego trzonu ludności kultury „łużyckiej", ale nie jest też wyłączone, że przyczynił się do tego wpływ ludności obcoplcmienncj (zapewne potomków ludności kultury trzcinieckiej?) zmieszanej z napływową ludnością kultury „łużyckiej”. Na systematycznie zbadanym cmentarzysku kurhanowym w Zdzienicach, w pow. tureckim, można wyraźnie obserwować, jak dawny obrządek grzebania zmarłych nicspalonych ustępuje miejsca zwyczajowi palenia zwłok. Groby centralne w mogiłach, wkopane od 0,50 do 1.80 m głęboko w calec, które dały powód do usypania kurhanu, zawierały tu z reguły szczątki ludzkie niespalone, na obwodzie mogił jednak lub pomiędzy nimi znajdowały się groby ciałopalne. Tylko w rzadkich wypadkach sypano i nad grobami ciałopalnymi mogiły. Ciekawy szczegół stanowi fakt, że najstarszym grobom ciałopalnym nadawano nieraz, podobnie jak to czyniła nieraz ludność kultury przedłużyckicj (por. str. 80), kształt podługowaly (do 1,50 m długi), widocznie w zamiarze naśladowania formy grobu nieciałopalnego z wyprostowanymi zwłokami. W grobach szkieletowych obok rzadkich ozdób brązowych wyjątkowo tylko spotykamy ceramikę, którą zakopywano natomiast w ilości 1—4 naczyń całych lub rozbitych na obwodzie mogił. W grobach ciałopalnych nie zawsze składano kości spalone w popielnicy, lecz nieraz rozsypywano je luźno w ziemi obok naczyń, a w niektórych grobach brak nawet zupełnie ceramiki. Nierzadko wsypywano też do grobów szczątki stosu. Podobnie jak ludy kultury przedłużyckicj i tTzcinieckiej także ludność grupy wschodnio-wielkopolskiej kultury „łużyckiej” urządzała na grobach stypy i paliła ognie obrzędowe. Ozdoby używane przez ludność grupy wschodniowielkopolskiej nie różnią się na ogół od ozdób spotykanych na obszarze grupy zachodoio-wielkopolskiej, są jednak mniej od nich urozmaicone i bogate. Z położenia zabytków na kościach szkieletów można tu jednak dokładniej określić przeznaczenie niektórych z nich. Np. wiemy, że używano pasów obszytych licznymi maleńkimi guziczkami brązowymi i zapinanych przy pomocy płaskich kółek i że kobiety zdobiły głowę pierścionkami spiralnymi przymocowanymi zapewne do czółek. Z przyborów toaletowych spotyka się szczypce.

Grupa środkowo-polska

Z wschodnio-wielkopolską grupą kultury „łużyckiej”, posługującą się ceramiką ostro profilowaną, graniczy od wschodu grupa środkowo-polska (tabl. IX, 18—21), również wytworzona przez odłam ludności grupy zachodnio-wielko-

101