P3100008

112 Polityczne i makroekonomiczne uwarunkowania...

brąz migracyjny Polski w pierwszych powojennych latach. Wydarzenia te nie wiążą się bezpośrednio z analizowaną problematyką, ale wydaje się, że istnieją co najmniej trzy ważne powody, by przyjrzeć się bliżej masowym przesiedleniom zapoczątkowanym po 1945 roku. Po pierwsze, stanowią one początek procesu politycznego „sterowania” mobilnością Po drugie, wiążą się z wykreowaniem przestrzeni społecznej (sieci powiązań), w której odbywały się migracje obserwowane w kolejnych dekadach. Po trzecie wreszcie, masowe przemieszczenia ludności na trwałe zmieniły strukturę społeczną w tej części świata.

Krystyna Kersten (1986), opisując źródła systemu socjalistycznego w Polsce, określiła społeczeństwo polskie u progu wolności jako rozproszone. Rozproszenie to było skutkiem dobrowolnych i przymusowych migracji wojennych, a także mobilności powojennej będącej konsekwencją ustalenia nowych granic. W momencie zakończenia działań wojennych około $ min osób, czyli 20% tych, którzy przeżyli wojnę, przebywało poza terytorium Polski. Część z tych osób musiała podjąć decyzję o powrocie, o sytuacji innych zadecydowały władze. Ruchliwość terytorialna była cechą tych czasów: „Polak roku 1945 (a także dwóch lat następnych) to Polak wędrujący* (Kersten 1986, s. 132). Masowe ruchy ludnościowe po II wojnie światowej można umownie podzielić na trzy zasadnicze typy: przesiedlenia wywołane zmianami granic, repatriacje i migracje powrotne oraz migracje wewnętrzne (związane przede wszystkim z zasiedlaniem tzw. Ziem Odzyskanych). U źródeł większości spośród tych masowych migracji leżał czynnik ideologiczny i polityczny, zmierzano bowiem do skupienia w Polsce osób narodowości polskiej i zarazem wysiedlania (zwykle przymusowego) ludności innego pochodzenia, przede wszystkim niemieckiego, ukraińskiego i białoruskiego.

W wyniku akcji przesiedleńczej w latach 1945-50 do Polski dotarło 790 tys. osób z Ukraińskiej SRR, 230 tys. z Białoruskiej SRR oraz 170 tys. z Litewskiej SRR¹. Kazimierz Piesowicz (1976) ocenią że do Polski do-a Uwarunkowania migracji z perspektywy kraju wysyłającego

113

tarto około 1,24 min osób, co stanowiło około połowę Polaków zamieszkałych na terytorium sąsiadujących republik radzieckich i 70% osób, które zgłosił}' chęć wyjazdu. W tym samym czasie z Polski wysiedlono około 480 tys. osób do Ukraińskiej SRR oraz około 36 tys. do Białoruskiej SRR (łącznie około 520 tys. osób). Jeszcze większą skalę miały przesiedlenia ludności pochodzenia niemieckiego. Rozmowy na temat masowego wysiedlenia Niemców prowadzono już na konferencjach w Teheranie i Jałcie, ale ostateczne decyzja zapadła latem 1945 roku w Poczdamie². Tuż przed końcem wojny miała miejsce masowa ucieczka ludności niemieckiej, której skalę ocenia się na 4—5 min, a na początku 1945 roku rozpoczęła się „największa w historii zorganizowana akcja przesiedleńcza”, która miała potrwać do końca 1947 roku. W ramach tej akcji z Polski wysiedlono około 3,1 min osób. ale władze oceniały, że na terytorium Polski pozostawało wciąż około 500 tys. ludności niemieckiej (Piesowicz 1976; źródła niemieckie podają inne dane, por. niżej).

Pierwsze lata powojenne to także okres masowych powrotów. W końcowej fazie działań wojennych w Niemczech i innych krajach zachodnich przebywało około 2,5 min osób narodowości polskiej: jeńców wojennych, byłych żołnierzy, uchodźców wojennych, osób wywiezionych do prac przymusowych lub obozów pracy. Część z tych osób powróciła jeszcze przed końcem wojny (około 800 tys.), natomiast reszta, określana jako „di-pisi" (idisplaced personś) oceniana na 1,25 min znalazła się pod opieką UNRRA {United Nations Relief and Rehabilitation Administratioń). Od 1945 roku odbywała się zorganizowana akcja repatriacyjna, którą do 1950 roku objęto łącznie około 1,6 min osób (ze wszystkich stref okupacyjnych, por. Kersten 1974). Akcja ta przebiegała jednak bardzo opornie. Zadecydowała o tym nieufność „dipisów” wobec nowego ustroju politycznego w Polsce, wzmacniana dodatkowo przez działalność polityczną władz emigracyj-

1

Kluczowe znaczenie miał przy tym czynnik narodowościowy. Na mocy porozumień FKWN i ZSRR Ukraińcy, Białorusini i Litwini zamieszkujący przed wojną na terenach Polski ■* uzyskali zgody na przesiedlenie.

2

W 1939 roku na terenie tzw. Ziem Odzyskanych mieszkało około 7,1 min ludności pochodzenia niemieckiego i 1,3 min ludności polskiej, w 1945 liczby te przedstawiały się następująco: 3 min Niemców i 1 min Polaków, co oznacza, że jeszcze przed końcem wojny swoje domy opuściło około 4 min ludności niemieckiej. Wg danych niemieckich na terytorium Polski pozostało 5-6 min Polaków; różnice te wynikają głównie ze sposobu definiowania obywatel stwa (Roszkowski 1995).