PwTiR015

28 Rozdział 1

1.9.    Stosunek prawny i jego elementy

Każdy pozostaje w rozmaitych stosunkach z innymi ludźmi, organami władzy publicznej, różnymi instytucjami, przedsiębiorcami i innymi jednostkami organizacyjnymi. Część stosunków jest krótkotrwałych, inne trwają całe lata. Gdy określone stosunki społeczne są regulowane przez normy prawne, to tym samym stają się stosunkami prawnymi. Zakres tej regulacji jest zmienny, przesądzany przez ustawodawcę i ograniczony w zasadzie do spraw istotnych oraz ważnych z punktu widzenia społecznego. Stosunek prawny to taki stosunek społeczny, w którym wyznaczona przez normy prawne sytuacja prawna jakiegoś podmiotu jest powiązana w pewien sposób z sytuacją prawną innego podmiotu. W każdym stosunku prawnym można wyróżnić cztery elementy:

•    podmioty stosunku prawnego (tj. osoby, grupy osób, organy władzy publicznej, jednostki organizacyjne zwane osobami prawnymi, inne jednostki organizacyjne),

•    przedmiot stosunku prawnego (tj. postępowanie podmiotów tego stosunku oraz rzeczy, inne przedmioty materialne i dobra niematerialne, których to zachowanie dotyczy),

•    uprawnienie podmiotu rozumiane jako przyznana przez normy prawne możliwość określonego zachowania się,

•    obowiązek podmiotu rozumiany jako nakazany lub zakazany adresatowi normy prawnej sposób zachowania się. Uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego są ze sobą skorelowane. Składają się one na treść stosunku prawnego.

1.10.    Prawo podmiotowe

Prawo podmiotowe należy odróżnić od prawa przedmiotowego rozumianego jako zespół obowiązujących norm prawnych. To pierwsze natomiast oznacza przyznaną i zagwarantowaną przez normy prawne, a wynikającą ze stosunku prawnego, sferę możliwości postępowania w określony sposób. Właśnie do praw podmiotowych jest zaliczane prawo własności, inne prawa rzeczowe (np. zastaw), rozmaite prawa osobiste (np. prawo do wizerunku) oraz prawa wynikające ze stosunków zobowiązaniowych i rodzinnych.

Prawa podmiotowe dzielą się na bezw zględne oraz względne. Te pierwsze są skuteczne przeciwko każdemu i obowiązek odpowiadający danemu prawu podmiotowemu ciąży na wszystkich. Takim prawem jest w szczególności prawo własności. Natomiast prawa podmiotowe względne są skuteczne jedynie wobec oznaczonej osoby lub grupy osób. Odpowiadający takiemu prawu obowiązek spoczywa nie na wszystkich, lecz wyłącznie na konkretnej osobie lub grupie osób. Takie prawa podmiotowe wynikają ze stosunków zobowiązaniowych.

Uprawnienie jest elementem prawa podmiotowego. Oznacza ono możliwość określonego postępowania skuteczną wobec wszystkich (erga omnes). Np. właścicielowi rzeczy przysługuje uprawnienie do korzystania z niej oraz uprawnienie do rozporządzania tą rzeczą.

Natomiast roszczeniem nazywamy wynikającą z prawa podmiotowego możliwość żądania od oznaczonej osoby określonego postępowania. Możliwość ta występuje tylko w stosunkach między konkretnymi stronami (inter partes). Roszczenie może przy tym być wymagalne lub niewymagalne, co zależy od tego, czy upłynął już termin spełnienia świadczenia.

1.11. Zdarzenia prawne

To nie normy prawne tworzą stosunki prawne. Normy prawne bowiem tylko określają sytuacje, w których stosunki prawne powstają, ulegają zmianom lub wygasają. Natomiast stosunki prawne są tworzone przez określone fakty. Przy tym wcale nie wszystkie fakty powodują skutki prawne. Takie fakty, które rodzą następstwa w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego, nazywamy zdarzeniami prawnymi.

Zdarzenia prawne są złożoną i niejednolitą kategorią. Można wśród nich wyróżnić zdarzenia niezależne bezpośrednio od woli ludzkiej. Mają one charakter naturalny. Zaliczamy do nich np. śmierć człowieka z przyczyn naturalnych, klęski żywiołowe, czy upływ czasu. Odrębną grupę stanowią zdarzenia prawne zależne od woli ludzkiej. Są to z reguły rozmaite działania, ale w określonych okolicznościach też zaniechania (np. nieudzielenic pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia). Działania i zaniechania można dalej podzielić na dwie grupy:

•    czyny, czyli fakty wywołujące skutki prawne, chociaż takie następstwa nie były objęte zamiarem działającego,

•    akty prawne o charakterze nienormatywnym, czyli fakty zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych.

Wśród czynów można odróżnić czyny bezprawne, do których zaliczamy zarówno przestępstwa, wykroczenia, przewinienia dyscyplinarne, jak również czyny niedozwolone w rozumienia prawa cywilnego (np. wyrządzenie komuś szkody ze swej winy). Drugi rodzaj czynów to czyny dozwolone, takie jak np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, czy zaopiekowanie się rzeczą niczyją. Z kolei wśród aktów prawnych nienormatywych podstawowy rodzaj stanowią czynności prawne. Wśród nich najważniejsze znaczenie mają umowy, które z reguły są czynnościami prawnymi dwustronnymi (np. umowa sprzedaży), ale czasem wielostronnymi (np. umowa spółki). Występują też czynności prawne jednostronne (np. sporządzenie testamentu). Do aktów prawnych o charakterze nienormatywnym zaliczamy ponadto akty administracyjne konstytutywne