Rosjanin16

V. Polskie stereotypy narodowe

294

[Tytuły artykułów o stosunkach niemiecko-rosyjskich:] Niemiecko-rosyjskiezwiązki uczuciowe („Rzeczpospolita” 28 IX 1994); Masaż rosyjskiej duszy („Rzeczpospolita”, 3 IX 1997)

4.3.7. Novum: Rosjanin jako Europejczyk

W publicystyce dochodzą do głosu nowe realia: pojawia się obraz Rosjanina Europejczyka, polskie spojrzenie na Wschód uwalnia się od obecnego w tradycyjnym stereotypie syndromu „azjatyckości”:

DJ Vadim mieszka w Londynie, ale jest Rosjaninem. Dla polskich nastolatków fakt takiej a nie innej przynależności narodowej zdaje się nie grać żadnej roli — DJ Vadim to po prostu muzyk, który potrafi porwać hiphopową widownię. Najwyraźniej w umysłach młodych hiphopowców nie zagnieździł się negatywny stereotyp narodowy Rosjanina, a przynajmniej nie ma go tam, gdzie słucha się muzyki. („Polityka” 1/2001)

4.4. Rosjanin w tekstach literackich

Obraz Rosji i Rosjan w literaturze polskiej był już wielokrotnie opisywany przez badaczy. Polską literaturę romantyczną analizował pod tym względem Kępiński; wnikliwe uwagi dotyczące literatury pozytywizmu poczynił Tazbir (1998); okres międzywojenny opisała Ewa Pogonowska (2002), o syntetyczny szkic pokusił się Maciejewski (2000).

Nie znajdujemy w literaturze polskiej zbyt licznych postaci Rosjan ani głębszego zainteresowania meandrami duszy rosyjskiej. Niewielu jest w literaturze polskiej Rosjan ukazanych z pewnym — dość umiarkowanym jednak — ciepłem: Suzin w Lalce (ujęty zgodnie ze stereotypem „człowieka z ludu”, który jest wylewny, hojny, rubaszny) i sympatyczny rosyjski rewolucjonista Dymitr Permski w Przemianach Prusa; stary żołnierz Kutiapkin w dramacie Zapolskiej Tamten; działacze Narodnej Woli w Płomieniach i postacie rosyjskich rewolucjonistów w Dębinie i w Głosach wśród nocy Brzozowskiego; Rosjanie w utworach Andrzeja Struga; Józef Korzeniowski w powieści Krewni wprowadza obraz sympatycznego księcia Bazylego G., a Żeromski w Urodzie życia w scenie pogrzebu Tatiany zdobywa się na współczucie dla jej ojca, generała Polenowa.

Cechy postaci pojawiających się w konkretnych tekstach różnią się w zależności od gatunków; nieco inne obrazy Rosjan pojawiają się w poezji wysokiej, w prozie artystycznej, w dramacie. Różnią się one przede wszystkim ze względu na opcje polityczne i światopoglądowe autorów. W tym miejscu ograniczamy się jedynie do zasygnalizowania problemu, wskażemy na typowe konfiguracje stereotypowych cech Rosjanina, podporządkowane różnym semantycznym dominantom, próbując wyodrębnić niektóre modelowe postacie literackie i podać ich krótką charakterystykę.

Rosjanin-urzędnik: Nowosilcow z Dziadów Mickiewicza jest okrutny i kłamliwy, ponad wszystko ceni sobie bycie w łasce u cara (por. Sen senatora); Nowaczyń-ski w Polskich na Moskwie godach przedstawia cały szereg rosyjskich bojarów o podobnych cechach.

295

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

Rosjanin-żołnierz: sympatyczny Ryków w Panie Tadeuszu, Wiesnicyn w Wiernej rzece Żeromskiego, oficer Reiter z Sam wśród ludzi Brzozowskiego, stary żołnierz Kutiapkin w dramacie Zapolskiej Tamten.

Rosjanin-kupiec: wylewny, hojny, rubaszny kupiec Suzin z Lalki Prusa, sympatyczny kupiec Czelcow w Miłości na Krymie Mrożka.

Przyjaciel-Moskal: rosyjski rewolucjonista Dymitr Permski w Przemianach Prusa; działacze NarodnejWoli w Płomieniach oraz postacie rosyjskich rewolucjonistów w Dębinie i w Głosach wśród nocy Brzozowskiego; Rosjanie w utworach Andrzeja Struga.

Rosjanin-Azjata: kałmuckie rysy są stałym elementem portretu radzieckiego żoł-nierza-oswobodziciela (Olga Tokarczuk Prawiek, Szczypiorski Początek, Myśliwski Widnokrąg).

Rosjanin-Europejczyk: księżna Irina Wsiewołodowna z Szewców Witkacego.

Rosjanin-mafioso: Kolka z Małej apokalipsy Konwickiego, Pietia z Miłości na Krymie Mrożka, Kostia z Czwartej siostry Głowackiego.

W literaturze polskiej funkcjonuje więc cały zastęp postaci rosyjskich o bardzo różnorodnych charakterach. Optykę pisarzy określają: po pierwsze — literatura rosyjska, po drugie — informacje najwyraźniej pochodzenia mass medialnego, po trzecie — stereotyp Rosjanina wpisany w językowy obraz świata, po czwarte — własne doświadczenia i wyznawane wartości twórcy.

Portrety Rosjan w literaturze polskiej potwierdzają obserwację Aleksandra Hertza (Hertz 1988: 252-270), który po prześledzeniu funkcjonowania w literaturze polskiej stereotypu Żyda, stwierdził, że najbardziej pozytywny wizerunek kreuje poezja, podczas gdy proza szkicuje portrety realistyczne, używając zarówno ciemnych, jak i jasnych barw, natomiast publicystyka najczęściej operuje negatywnym stereotypem i dość rzadko wychodzi poza jego granice. Jeżeli zestawimy poetyckiego kapitana Rykowa (najsympatyczniejszy Rosjanin w literaturze polskiej) ze skomplikowanymi portretami Brzozowskiego (proza) oraz z drastycznymi obrazami, które znajdziemy w pamiętnikach zesłańców i represjonowanych, staniemy przed różnicami, które kwalifikują się do osobnego, szczegółowszego opracowania wykraczającego daleko poza ramy tego artykułu. Jest to temat na osobną rozprawę.

5. Podsumowanie

Przeprowadzona analiza stereotypu Rosjanina, oparta na różnego typu danych (systemowych, eksperymentalnych, tekstowych) pozwala zrekonstruować bazowy zespół obejmujący około 70 cech trwale przypisywanych Rosjaninowi przez Polaków. Zespół ten ma strukturę radialną, obejmuje niezbyt liczne cechy o wysokim stopniu utrwalenia oraz wiele cech ustabilizowanych w stopniu coraz niższym, mającym więc coraz niższy stopień stereotypizacji. Za dolną granicę dla uwzględnianych cech przyjęliśmy umownie trzykrotne wskazanie przez ankietowanych.