Rosjanin1

V. Polskie stereotypy narodowe

264

łecznym podlega intencjonalnej wariancji, która przejawia się w różnym hierarchi-zowaniu aspektów i różnych sposobach ich treściowego wypełnienia. Proces takiego formowania wariantów na bazie wyobrażenia, obecnego w kolektywnej pamięci i przekazywanego jako element tradycji, określamy mianem profilowania (Bartmiński 1993, 1995b, Bartmiński, Niebrzegowska 1998a, Majer-Baranowska 2001).¹

Na podstawie dość bogatej literatury przedmiotu, danych językowych i tekstów (czerpanych zarówno z literatury pięknej, jak i publicystyki) oraz wyników specjalnych badań eksperymentalnych możemy zestawić podstawowe (bazowe) charakterystyki Rosjanina oraz uchwycić sposoby modyfikowania jego obrazu w polskim dyskursie, a nawet ogólniejszy kierunek zmian i ich motywację.

Generalnie w dziejach stereotypu Rosjanina w Polsce wyróżnić można 5 okresów: 1) okres staropolski ścierania się wpływów szlacheckiej Rzeczypospolitej z rosnącym w siłę państwem moskiewskim, Rosją, do momentu utraty niepodległości państwowej w roku 1795; 2) okres zaborów, licznych przegranych powstań przeciwko Rosji i walki z rusyfikacją, zakończony odzyskaniem niepodległości w roku 1918; 3) okres międzywojenny i czasy II wojny światowej, kiedy wschodnim partnerem Polski stało się totalitarne państwo komunistyczne; 4) czasy PRL upływające pod znakiem ograniczonej suwerenności państwowej pod protektoratem Związku Radzieckiego, oficjalnej przyjaźni i tłumionej niechęci do wielkiego/starszego brata; 5) lata od powstania w pełni niepodległej III Rzeczypospolitej w roku 1989 związane z wyjściem Armii Czerwonej z Polski, rozpadem imperium sowieckiego, wejściem Polski do NATO, rozwojem gospodarki rynkowej w Polsce i tłumnym napływem obywateli b. ZSRR (Rosjan, ale nie tylko) na polskie place targowe. Okresy te cechuje nowe ukształtowanie relacji państwowych, gospodarczych, religijnych, a także stosunków międzyludzkich.

Stereotyp Rosjanina, zachowując pewien bazowy zestaw cech, był w poszczególnych okresach historycznych, w różnych odmianach polszczyzny, w różnych gatunkach mowy i dyskursach ideowych, profilowany różnie. Dokonamy próby zestawienia cech Rosjanina przypisywanych mu przez Polaków, najpierw cech najsilniej utrwalonych w samym systemie języka, potem tych, które mają pozycję słabszą, należą do sfery społecznej konwencji i są dostępne głównie na drodze specjalnych badań ankietowych, a w kolejności cech pojawiających się w konkretnych tekstach; sięgniemy do wybranych gatunków mowy: współczesnych kawałów o narodach, do wypowiedzi publicystycznych, do poezji i prozy artystycznej. Zasygnalizujemy typowe konfiguracje tych cech w postaci syndromów i poszukamy w literaturze pięknej reprezentatywnych dla tych syndromów postaci.²

265

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

Jako zwieńczenie dokonanych analiz zostanie podjęta próba przedstawienia sposobu funkcjonowania bazowego stereotypu na poziomie dyskursu, czyli pokazania, jak społeczny obraz Rosjanina jest profilowany, z jakich cech i ich zespołów (syndromów) jest budowany, jak jest wewnętrznie ustrukturowany, jakim dominantom i intencjom podporządkowywany. Postawimy (podobnie jak w przypadku stereotypu Niemca, por. Bartmiński 1994, w tym tomie s. 239 i nast.) pytanie o to, jaki społeczny podmiot jest w Polsce kreatorem określonego profilu i jest potencjalnym partnerem w dialogu ze wschodnim sąsiadem.

2. Rosjanin w świetle danych systemowo-językowych

2.1. Nazwa i jej rozumienie

Wschodni sąsiad Polaków otrzymuje w języku polskim kilka nazw: Rosjanin, pot. Rusek, Ruski-, Wielkorus-, Moskwicin i Moskal; oraz Iwan, rzadziej: Wania, Sasza. Charakteryzującą nazwą jest przezwiskowy Kacap. Nie brak określeń okazjonalnych. Podstawową i neutralną nazwą (etnonimem) wschodniego sąsiada we współczesnym języku polskim jest Rosjanin, -wyraz o nieprzejrzystej formie wewnętrznej, niejasnej etymologii, upowszechniony w polszczyźnie dopiero od XVIII wieku (wcześniej używano nazw Moskwicin i Moskal, o których dalej). W definicji słownikowej Rosjanina — ‘ktoś, kto pochodzi z Rosji’ (według ISJP Bańki 2000) — występuje wieloznaczne pojęcie ‘pochodzenia’, które dopuszcza objęcie tym etnonimem ludzi różnej narodowości będących mieszkańcami i obywatelami państwa rosyjskiego, niekoniecznie narodowości rosyjskiej. Takie współczesne rozumienie tego etnonimu potwierdziły badania ankietowe przeprowadzone w roku 1990 (ankiety LAS-90 i ASA-90).³ Dominujące rozszerzone rozumienie etnonimu Rosjanin sta-

1

   Koncepcja profilowania, którą wykorzystujemy w naszym opisie, różni się od profilowania rozumianego jako „podświetlanie” pewnego elementu w obrębie bazy (Langacker 1995), choć nie pozostaje z nim w sprzeczności (Grzegorczykowa 1998, Muszyński 1998).

2

   Pojęcie „syndromu” jako rozpoznawalnego zespołu cech stosujemy do opisu stereotypów zgodnie z praktyką Kapiszewskiego (Kapiszewski 1978). Takie rozumienie „syndromu” bliskie jest terminowi „konstelacja cech najczęściej uwzględnianych”, którym posługują się Ida Kurcz, Anna Polkowska, Anna Potocka-Hoser (Polkowska, Potocka-Hoser, Kurcz 1992: 166).

3

Respondenci LAS 90, odpowiadając na pytanie o definicję Rosjanina, stosowali trzy różne kategoryzacje nadrzędne: polityczną, geograficzną i narodowościową, w relacji ilościowej z grubsza biorąc jak 3:2:1; Rosjanin był przez nich najczęściej określany jako — obywatel pewnego państwa (ZSRR, RFSRR, Rosji; obywatel Sowietlandu, imperium sowieckiego, Kraju Rad); potem — jako mieszkaniec pewnego kraju (ZSRR, RSFRR; ten, co mieszka na Wschodzie, mieszkaniec Euro-Azji, mieszkaniec Moskwy, nasz wschodni sąsiad) i dopiero w trzeciej kolejności — jako człowiek narodowości rosyjskiej, mający pochodzenie rosyjskie. Taki sposób kategoryzowania Rosjanina w definicjach pozostaje w kontraście ze sposobem definiowania Niemca, który dla młodych respondentów LAS-1990 był przede wszystkim ‘członkiem narodowości niemieckiej’, w drugiej kolejności ‘mieszkańcem Niemiec’, w trzeciej — ‘obywatelem państwa niemieckiego’ (por. Bartmiński 1994: 83-84, w tym tomie s. 242). Także respondenci ASA-90 pytani o cechy „prawdziwego Rosjanina” nie eksponowali kryterium narodowego, zwykle rozpoczynali od informacji, że dla nich Rosjanin jest człowiekiem, który pochodzi z ZSRR/Rosji, mieszka / urodził się w ZSRR /Rosji; dopiero w drugiej kolejności podawano, że to ktoś, kto należy do narodu rosyjskiego, a w trzeciej, że to ktoś, kto jest obywatelem pewnego państwa {(ZSRR /republiki radzieckiej). Wśród hiperonimów Rosjanina podawanych w ASA-90 dominowała kategoryzacja geograficzna, która do narodowej i politycznej miała się ilościowo w przybliżeniu jak 4 : 2 : 1. W danych