Rosjanin17

V. Polskie stereotypy narodowe

296

Stereotypowe cechy dotyczą wyglądu Rosjanina, jego sytuacji bytowej, wyznawanej ideologii, polityki, sfery psychicznej, psychospołecznej i społecznej oraz przynależności kulturowej.

A zatem „prawdziwy” Rosjanin to człowiek [1], który pochodzi z Rosji [2], jest obywatelem Rosji [3], mieszka w d. ZSRR lub Rosji [4], jest narodowości rosyjskiej [5]; to ktoś, kto jest Słowianinem — „starszym bratem” Polaków [6] i zarazem Azjatą — kimś dalekim i obcym [7].

Wyróżnia go wygląd: niegdyś nosił charakterystyczną brodę [8], teraz nosi charakterystyczne ubranie {papacha, kufajka, dresy) [9], ma specyficzne rysy twarzy {ostre ijsy, szeroka twarz, czerwony nos, złote zęby) [10]; jest fizycznie silny [11], zdrowy [12], wytrzymały na trudy [13].

Prawdziwy Rosjanin pije dużo alkoholu, zwłaszcza wódki (ma mocną głowę) [14], żyje w biedzie [15], jest niechlujny [16]; handluje na bazarach [17], zajmuje się przemytem [18], kradnie [19], jest nieuczciwy [20], uwikłany w korupcję [21].

Jest przedsiębiorczy [22], bywa pracowity/ leniwy [23].

Rosjanin jest patriotą [24], komunistą/ fanatykiem komunizmu [25], potrzebuje wodza [26], czuje niechęć/ nienawiść do kapitalizmu [27], wierzy w mocarstwowość Rosji [28] lub tęskni za jej mocarstwowością [29], jest ogarnięty manią wielkości [30].

W sferze politycznej Rosjanin jest zniewolony [31], bezkrytycznie podporządkowuje się władzy [32], boi się władzy/ partii [33].

W psychologicznym portrecie Rosjanina dominują następujące cechy: jest odważny [34], uparty [35], naiwny [36], szczery [37], ambitny [38], głupi/ inteligentny [39], uczuciowy [40], kieruje się emocjami [41], ma (lub miał) tzw. rosyjską duszę [42].

W sferze psychospołecznej Rosjanin z jednej strony jest podatny na wpływy innych [43], posłuszny [44], zastraszony [45], ale też: dumny/ wywyższa się nad innych [46], bezwzględny [47], brutalny [48], mściwy [49], kłótliwy [50], zachłanny [51], jest zdolny do gwałtu i stosowania przemocy [52], przebiegły [53]; z drugiej strony jednak — pragnie wolności [54], jest zdolny do poświęceń, zwłaszcza dla idei [55], otwarty [56] i skromny [57].

Wedle charakterystyki społecznej dokonywanej przez współczesnych Polaków prawdziwy Rosjanin ma dwa oblicza: jest gościnny [58], towarzyski [59], wesoły [60], ale równocześnie despotyczny [61] i agresywny [62], W warstwie kulturowej Rosjanina wyróżnia to, że mówi po rosyjsku [63], jest przywiązany do swojej kultury i tradycji narodowej [64], jest muzykalny [65], lubi tańczyć [66] i śpiewać [67]; jest rówmocześnie zacofany [68] i piymitywny [69]; wyróżnia go wyznawana religia — prawosławie [70].

Zestawiony tu bazowy zespół cech składających się na stereotyp Rosjanina w pol-szczyźnie jest stosunkowo stabilny, ale także w pewmym stopniu zmienny. Zawiera cechy dawmo ustabilizowane i nowsze. Jest zorganizowany radialnie i strefowo, w pewnym stopniu jest otwarty. Z tego bazowego zespołu w konkretnych wypowiedziach podmiot mówiący wyprowadza w dyskursie różnorodne profile.

6. Profilowanie stereotypu Rosjanina w polskim dyskursie publicznym

Profil rozumiemy jako „wariant wyobrażenia przedmiotu [...], ukształtowany poprzez dobór faset [tj. podkategorii, aspektów], ich uporządkowanie według reguł implikacji, ich wypełnienie treścią stosownie do przyjętej wiedzy o świecie, zarazem wariant kreowany przez jakiś czynnik dominujący, dominantę [...]; różne profile [...] są tworzone na zasadzie derywacji wychodzącej od bazowego zespołu cech semantycznych w obrębie znaczenia — otwartego zespołu cech” (Bartmiński, Nie-brzegowska 1998: 217, 220).

W dziejach stereotypu Rosjanina możemy — jak wynika z dokonanego przeglądu materiału SAT — wyróżnić pewne utrwalone społecznie punkty widzenia²⁵:

6.1.    Punkt widzenia prostego człowieka — odpowiada mu ludowy profil Rosjanina jako „brata-wroga”, na który składają się syndromy słowiańskiej swojskości, rosyjskiej duszy, Azjaty, zarazem agresora i niewolnika. Profil brata-wroga jest wartościowany ambiwalentnie. Cechy dominujące w tym profilu to fizyczna krzepa, agresywność i głębokie psychiczne pokrewieństwo z Polakiem, zakorzenione w syndromie słowiańskości, a znajdujące wyraz m.in. w niepohamowanej skłonności do alkoholu.

6.2.    Punkt widzenia polskiego patrioty — profil Rosjanina-zaborcy. Rosjanin postrzegany w kontekście ideologii imperialnego państwa, któremu służy i z którym się utożsamia, w imię którego kłamie, gwałci i zabija. Na obraz tak rozumianego Rosjanina składają bardzo negatywnie wartościowane syndromy władcy-niewol-nika oraz tzw. człowieka radzieckiego, owładniętego zbrodniczą ideologią, pozwalającą realizować ideę dominacji nad innymi narodami.

6.3.    Punkt widzenia inteligenta — pozwala z bazowego zespołu cech stereotypowych wykreować profil przyjaciela-Moskala, czyli obraz Rosjanina jako człowieka kulturalnego, wrażliwego i myślącego, aspirującego do działań na skalę światową. Profil ten aktywizuje syndrom Rosjanina-nosiciela specyficznej i bogatej kultury narodowej, na który składają się takie charakterystyki, jak: więź z tradycją i kulturą narodową, muzykalność, zamiłowanie do tańca, zabawy. Cechą istotną tego profilu jest pozytywna ewaluacja cech, będących jego składnikami. Przyjaciel-Moskal bywa przez Polaków postrzegany jako współtwórca światowej kultury.

6.4.    Punkt widzenia wykształconego, proeuropejskiego pragmatyka (najczęściej przedstawiciela młodej generacji) pozwala traktować Rosjanina jako partnera, Europejczyka o podobnych aspiracjach życiowych i zbliżonym systemie wartości.

W artykule wykorzystano m.in. następujące źródła:

ASA-90 i ASA-2000: Materiały ankiet przeprowadzonych w 1990 r. i w 2000 r. w środowisku

studenckim Lublina przez zespół w Instytucie Filologii Polskiej UMCS opracowujący pod

kier. J. Bartmińskiego temat „Słownictwo aksjologiczne we współczesnym języku polskim”

²⁵ Rozwinięcie i szersze uzasadnienie dla tak przeprowadzonego profilowania znajduje się w artykule Iriny Lappo w „Etnolingwistyce” nr 14, Lublin 2002.