Rosjanin4

V. Polskie stereotypy narodowe

270

ży rozumieć tak, że nie daje się jednoznacznie określić, które cechy pojawiające się w wypowiedziach osób ankietowanych czy w spontanicznie tworzonych tekstach są już utrwalone (ustabilizowane) i powinny bezdyskusyjnie być odnotowywane w definicjach leksykograficznych, a które jeszcze nie. Uzyskiwane w badaniach wskaźniki frekwencji (wskazań) cech mają układ wygasający, a nie skokowy, tzn. nie ma żadnych wyraźnych statystycznych progów między cechami, co dawałoby podstawę jednoznacznego rozstrzygania o semantycznej istotności cech.

Dysponujemy wynikami badań eksperymentalnych (ankietowych) nad stereotypami narodowymi, prowadzonych w latach 1990-2000 różnymi metodami w środowisku studenckim Lublina.¹

Wykorzystane ankiety sygnujemy dalej odpowiednio jako: LAS-90, DYF-93, ASA-90 i ASA-2000 (dokładniej o poszczególnych ankietach w aneksie).

3.2. Rosjanin w świetle ankiety LAS-90 3.2.1. Jaki jest „typowy”² Rosjanin?

Pytanie o cechy, które najlepiej charakteryzują typowego Rosjanina (tj. takiego, jaki jest w oczach przeciętnego Polaka), dało w ankiecie LAS-90 okazję 146 osobom do wymienienia aż 171 różnych wyrażeń, jedno- i wielo wy razowych.

Wbrew głoszonym często opiniom o wyłącznie wartościującej funkcji stereotypu — podawane cechy nie były bynajmniej jednoznaczne z punktu widzenia zawartej w nich oceny. Piątą część zapisanych cech tworzą wyrażenia neutralne, jak: biedny, uparty; silny, Tiry trzy mały, lubi kartofle, samogon, śpiew, w piątej części pojawiły się określenia pozytywne: gościnny, uczynny, otwarty, szczery, wylewny, serdeczny, przyjazny, mity, wesoły, prawdomówny, skromność, pokora, prostota itd.; w pozostałej części były to wyrażenia negatywne — w kolejności: zacofany, zastraszony, prymityw, pijak, ograniczony, ciemny, gruboskórny i inne. Niewątpliwie jednak negatywne cechy w obrazie „typowego” Rosjanina dominują³; „prawdziwy” Rosjanin wypada korzystniej (o czym dalej).

271

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

Z poznawczego punktu widzenia ważne jest pytanie, jakich aspektów dotyczyły podawane przez respondentów charakterystyki, inaczej mówiąc — jaka była perspektywa postrzegania i jakie kryteria oceny Rosjanina.

Zestawienie cech „typowego” Rosjanina według LAS-90 w układzie fasetowym pozwala stwierdzić, że w grupie najczęściej pojawiających się charakterystyk (które tu podajemy na zasadzie cytatów) dominują określenia odnoszące się do:

1)    aspektu psychicznego: otwarty, szczery, prawdomówny; skromność, prostota, rubaszność, pokora; zawsze radość, zadowolenie nawet przez łzy; ambitny, twardy, uparty, zacięty, sztywniak, ponurak, poważny, zarozumiałość; ograniczony, wąski zakres myślenia, bezmyślny, tępy, głębowatość, mało inteligentny; głupi, głupi z wyglądu i czynów, skrępowanie, łatwowierny, bez własnego zdania, skrytość w wyrażaniu swoich poglądów, zamknięty w sobie; nie zmienia poglądów, jeśli ma na jakiś temat zdanie, to niemożliwe jest przekonanie go, że nie ma racji; smutny, zatroskany, przygnębienie; lęk; niezrównoważony, ulega emocjom, uległy, przebiegły, chytry, skąpy, dwulicowy, podlec, źle mu patrzy z oczu; łakomy, zachłanny; rozwlekłość, bezpłciowy,

2)    aspektu fizycznego: dobrze zbudowany, gruby, wysoki, duży, silny, krzepki, dobre zdrowie, wytrzymałość; nieatrakcyjny wygląd, toporna aparycja, nieciekawy, szary; twarz owalna, gęba trampka, czerwona gęba, idiotyczny wyraz twarzy, odmrożone ręce; brudny, brudas; brzydki ubiór, z papachą i w kufajce, ubrany w kufajkę, kufajka, beret;

3)    aspektu społecznego: uczynny, gościnny, serdeczny, wylewny, bezpośredni, bezpośredniość, przyjazny, miły, sympatyczny; kłótliwy, krzykliwy, despotyczny, niedelikatny, brutalny, okrutny, wulgarny; bezczelność, chamstwo; złodziej; niedoceniony, zastraszenie, posłuszny, poddaństwo-,

4)    aspektu kulturowego: śpiew, rozśpiewany, lubi pośpiewać przy harmonii; znikoma znajomość świata, nieświadomość wielu rzeczy, nieuświadomiony, zdezorientowanie; nieprzy wiązujący uwagi do stylu i poziomu życia, niewykształcony, zacofany, ciemny, niekulturalny, niewychowany, brak ogłady towarzyskiej, gburowatość, prostactwo, prymityw, głośno mówiący, grubianin, gruboskórny, wieśniak, zaściankowy, nieokrzesany, barbarzyński; rozpusta-,

5)    aspektu bytowego: biedny, zabiedzony; zagubienie; pracowity / leniwy; cwaniactwo, spryt; niedbalstwo, brak dokładności, nieporządny, niechlujny, zawija kiełbasę w gazetę; lubi kartofle, samogon, kury; lubi wypić, pijak, alkoholizm, pijaństwo, zapity, pijany, może wypić dużo-,

6)    aspektu politycznego: podporządkowany władzom, tłamszony przez władzę, zniewolony, ukształtowany przez propagandę, człowiek żyjący w ustroju komunistycznym, człowiek kołchozu, aktywista, brak orientacji politycznej, zaborca, podobny do Stalina-,

7)    aspektu ideologicznego: komunista, obowiązkowy komunista, oddany komunista, niewyclrylający się komunista, komunizm, skomunizowany, czciciel idei len.-marks., kolektywność, zapatrzony w ideologię, ślepa wiara w ideologię, fanatyk, idealista, tradycjonalista, konserwatysta, szowinista.

Cechy te można pogrupować w zespoły jeszcze inaczej, wedle kategorii kulturowych, takich jak „azjatyckość” przeciwstawiana „europejskości”, jak „władczość”

1

   Zob. bliższe dane na temat koncepcji i zakresu badań ankietowych w aneksie. Wybór środowiska studenckiego jako reprezentanta szerszej społeczności ma swoje tradycje na gruncie badań socjolingwistycznych prowadzonych w różnych krajach. Tłumaczy się tym, że środowisko to: 1 — jest zróżnicowane pod względem pochodzenia społecznego i zarazem w dużym stopniu już zintegrowane, więc można je uważać za reprezentatywne dla opiniotwórczej części całego społeczeństwa; 2 — jest dostępne badającym, więc daje możliwość łatwego zgromadzenia danych; 3 — było badane od czasów Katza i Brały’ego, co kolejnym badaczom otwiera tło porównawcze.

2

   Kategoria „typowości” obok kategorii „prawdziwości” ma istotną wartość dla ontologii wyobrażeń stereotypowych, co pokazały badania nad stereotypami Niemca i matki w języku polskim. „Typowy” ma charakter opisowy, znaczy ‘taki, jaki zwykle jest’, „prawdziwy” ma charakter opisowo-powinnościowy, przełącza rozumienie na — ‘taki, jaki jest i być powinien’. Zob. w tym tomie s. 242 i nast., oraz Bartmiński 2006: 151 i nast.

3

   Wedle obliczeń Czarnockiej (1990) 10 wyrażeń, które powtórzyły się najczęściej w odpowiedziach respondentów, to: zacofany (28 respondentów), zastraszony (14), biedny (9), gościnny (7), pijak, uparty, ograniczony, prymitywny (po 6), gruboskórny i ciemny (po 5).