Rosjanin7

V. Polskie stereotypy narodowe

276

o widzeniu i wartościowaniu zachowań społecznych Rosjanina, któremu ze znaczącą siłą (w granicach 38 — 19 punktów) przypisuje się cechy budzące obawę: brutalny, agresywny, zawzięty — i respekt: odważny, dumny. Budują one inny syndrom, syndrom „władcy”. Z kolei cechy: bieda i brud są w polskich oczach oznakami „azjatyckości” i są często wskazywane przez respondentów ankiety DYF-93. Uderzająco nisko, co także jest wymowne, wypunktowane zostały takie cechy Rosjanina, jak: pracowitość i religijność. W oczach Polaków Rosjanin nie jest religijny, inaczej niż w oczach Niemca. Por. dane w tabeli na s. 234.

3.4. „Prawdziwy” Rosjanin w świetle danych ASA 199012000¹⁴

3.4.1.    Respondenci ankiety ASA mieli odpowiedzieć na jedno pytanie: Co wedle ciebie stanowi o istocie prawdziwego Rosjanina? Jest to pytanie o „jądro” stereotypu. Nie stawiano ograniczeń co do liczby określeń. Ankietę przeprowadzono dwukrotnie w tym samym środowisku studenckim Lublina w odstępie 10 lat: pierwszy raz w roku 1990, drugi raz w roku 2000. Pozwala to pytać o zmiany, jakie się w tym okresie dokonały w polskim (studenckim) widzeniu Rosjanina.

3.4.2.    Cechy „prawdziwego” Rosjanina najczęściej podawane przez respondentów ASA-90.

Napytanie ankiety ASA-90 o „prawdziwego Rosjanina” odpowiedziało 107 osób, podając 139 cech deskryptorowych, powtórzonych w sumie na poziomie cytatów 352 razy.

20 — patriota {gorący patriota, miłość do ojczyzny, kocha swój kraj, gotowość śmierci za ojczyznę, człowiek przywiązany do swojej ojczyzny — patriota, troska o losy ojczyzny);

14 — pije {dużo pije, pijak, alkoholik, wódka, większa od pozostałych tolerancja na alkohol);

13 — komunista/fanatyk komunizmu {komunizm, wierność ideałom komunizmu, jest fanatykiem komunizmu, szanujący komunizm i ślepo weń wierzący, być komunistą za wszelką cenę)-,

¹⁴ Ankieta ASA 90 i ASA 2000 objęła 100 wybranych haseł. Wyniki opublikowano w formie specjalnego raportu, zob. JWP 2006, Rosjanin na s. 380-385. Zespół opracowujący zgromadzone odpowiedzi przyjął zasadę, by wypowiedzi respondentów traktować jako „cytaty” i zapisywać kursywą, syntetyzujące zaś je zbiorcze i uogólniające określenia odredakcyjne traktować jako „deskryptory” i zapisywać antykwą w postaci wyrażeń predykatywnych, opartych na wyrażeniach potocznych (semantycznie i formalnie możliwie najbliższych wyrażeniom użytym przez respondentów, zgodnie z założeniami definicji kognitywnej). Jeśli więc respondenci pisali, że Rosjanin dużo pije, lubi nieraz dobrze popić, lubi pić alkohol, potrafi wiele wypić, skłonność do opilstwa, skłonność do spożywania alkoholu (czystego), pijak, pijaństwo, alkoholik, alkoholizm, wódka, spirytus, szklanka bimbru, odporność na wódkę, większa od pozostałych ludzi tolerancja na alkohol, mocna głowa, mocna głowa do wódki, mocny łeb (część z nich kilkakrotnie się powtarza), przyjmowaliśmy zapis deskryptorowy „Rosjanin pije”, odpowiadający konwencji języka potocznego. Deskryptory obejmują całe bloki wyrażeń cytowanych, mają więc większą „siłę skupiającą” niż różnorodne wyrażenia-cytaty i — co za tym idzie — czynią wyrazistszymi analizy porównawcze.

277

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

13 — mieszka i/lub urodził się w Rosji/ZSRR {człowiek zamieszkujący w ZSRR, mieszka w Związku Radzieckim albo w Rosji; urodził się w Rosji lub ZSRR);

12 — mówi po rosyjsku {człowiek posługujący się językiem rosyjskim, język rosyjski, język);

—    czuje więź z tradycją i kulturą narodową (więź z tradycją i kulturą narodową, umiłowanie kultury, podtrzymuje tradycje swego kraju, zamiłowanie do folkloru rosyjskiego, umiłowanie zwyczajów, znajomość tradycji);

11 — bezkrytycznie podporządkowuje się władzy (poddają się władzy bezkrytycznie, podporządkowanie władzy, oddany w stosunku do władzy, ślepo ufają władzy, skłonność do poddaństwa, poddaństwo, przyzwyczajenie do rządów żelaznej ręki);

8 — jest zastraszony (człowiek zastraszony, człowiek zaszczuty, zahukany, strach (Rosjanina przed Rosjaninem));

7 — jest muzykalny, lubi muzykę (muzykalność, większość ma świetny słuch muzyczny, lubiący muzykę, gra na harmonijce, śpiewa);

6 — jest uległy/ podatny na wpływy innych (szybkie uleganie wpływom innych, uległość, podatność na wpływy innych, poddaje się woli tłumu);

5 — należy do narodu rosyjskiego (przedstawiciel narodu rosyjskiego, przynależność do narodu, łączy go więź emocjonalna ze swoim narodem);

—    jest przedstawicielem narodu o bogatej kulturze (przedstawiciel narodu rosyjskiego o bardzo bogatej kulturze, kultura);

—    otacza kultem Lenina, Stalina (oddaćżycie za Lenina, Kreml i ich ideologię, szanujący Lenina; Lenin, Stalin);

—    jest agresywny (czasami agresywny, skłonny do bójki; agresja; zadziorny, zadzior-ność, szukanie zaczepki);

—    jest gościnny (gościnny, gościnność);

—    ma charakterystyczne rysy twarzy (charakterystyczne rysy twarzy, ma typowe twarde rysy twarzy, szczupła twarz nieco zaczerwieniona, obniżone dziąsła);

4 — jest zacofany (zacofanie, niezbyt światły, mentalność człowieka wsi XIX wieku);

—    kieruje się emocjami (kieruje się emocjami w postępowaniu ze swoim rodakiem, emocjonalne podchodzenie do wielu problemów, nie uznaje emocji pośrednich — tylko wielką miłość lub wielką nienawiść);

—    jest odważny;

—    jest silny;

—    żyje w biedzie (biedny, nędza, ubóstwo, głód).

3.4.3. Cechy „prawdziwego” Rosjanina wedle danych ASA-2000

Na ankietę odpowiedziały 102 osoby, podając 131 charakterystyk „deskryptoro-wych”, poświadczonych łącznie w 348 wyrażeniach-cytatach. Tylko 31 elementów (deskryptorów) powtórzyło się 3 i więcej razy. Wedle częstości były to:

42 — pije (lubi pić alkohol, picie wódki w dużych ilościach, nadużywanie alkoholu, mocna głowa do wódki, „mocny łeb¹);