Rosjanin11

V. Polskie stereotypy narodowe

284

Z dowcipów o nałogowym pijaństwie wyłania się jednak dość bogaty portret psychologiczny, który składa się na syndrom „rosyjskiej duszy”. Obydwa te syndromy — i „słowiańskiej swojskości’, i „rosyjskiej duszy” — zwykle są opatrywane przez twórców kawałów oceną ambiwalentną. Rosjanin, jeżeli musi się napić, potrafi być bezwzględny (w już cytowanym dowcipie konkurentów do flaszki wyrzuca na pożarcie wilkom). „Nowy ruski” z dowcipów godnie kontynuuje tradycję kupca Suzina, w kawałach popisuje się szerokim gestem, np. wozi śnieg na Majorkę

—    i jest tu eksponowany raczej rozmach niż głupota.¹

Często pijaństwo nie jest przedmiotem dowcipu, lecz tłem dla wyeksponowania innych cech, np. czasami Rosjanin pije piwo, ale wtedy zakąsza tekturową podstawką, uznając, że to wafel; a jeżeli już mu się poszczęści ukraść cysternę spirytusu, to ją sprzedaje, aby pieniądze przepić. Głupota i zacofanie cywilizacyjne, eksponowane w tych kawałach, odsyłają do syndromu azjatyckości.

Z syndromem azjatyckości łączy się również takie społecznie naganne zachowanie, jak kradzież. Rosjanin w dowcipach kradnie nałogowo i — co ciekawsze — naturalnie. Kradnie tak, jak oddycha. Nigdy sama ta czynność nie jest przedmiotem dowcipu, lecz co najwyżej tłem: Rosjanin kradnie najczęściej z intencją, aby towar upłynnić; ale kradnie też technologie na Zachodzie; kradnie towary w miejscu pracy (z biedy i zgodnie z tradycją); rosyjski kochanek okrada męża swojej oblubienicy

—    dowcip polega tu na wyzyskiwaniu stereotypu już nie narodowego, lecz kulturo-wo-społecznego, który każe kochankę obdarowywać, co czynią przedstawiciele narodów cywilizowanych: Francuz, Anglik, Amerykanin. Pewne aspołeczne zachowania (kradzież, gwałt) są — według kawałów — tak charakterystyczne dla Rosjan, że mogą służyć jako znak rozpoznawczy:

W latach sześćdziesiątych Amerykanie wysłali na Księżyc małpę w ramach programu „Apollo”. Badania małpy po powrocie na Ziemię wykazały, że Rosjanie już są na Księżycu. Dlaczego? Ano małpa wróciła bez zegarka i zgwałcona.

Cechą często eksponowaną w dowcipach jest krzepa fizyczna Rosjan², związana z takimi cechami psychofizycznymi, jak odwaga (często bezrefleksyjna) i siła, na co wypływ ma zapewne stereotyp „rosyjskiego niedźwiedzia” (który jest bardziej popularny jednak na Zachodzie i rzadko aktualizowany w polszczyźnie). Charakterystyczna mieszanka głupoty i siły wyeksponowana jest w bardzo popularnym na łączach internetowych dowcipie:

285

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

Zorganizowano zawody we wbijaniu gwoździa w deskę za pomocą głowy. Do rywalizacji stanęło trzech zawodników: Polak, Rusek i Niemiec. Pierwszy zaczyna Niemiec: Uderza raz... dwa... trzy... — gwóźdź wbity. Drugi Polak: ... raz... dwa... — wbity. Ostatni podchodzi do deski zawodnik radziecki: Raz... — wbity! Następuje ogłoszenie wyników: — Niemiec zajmuje drugie miejsce, Polak pierwsze, natomiast Rosjanin zostaje zdyskwalifikowany za wbicie gwoździa złą stroną.

Obraz Iwana, który wszystko wytrzyma, ale do pewnej granicy, naszkicowany jest w dowcipie o turnieju bokserskim.²² Głupota i nieokrzesanie Iwana, który bezrefleksyjnie pozwala się bić, aby później równie bezrefleksyjnie wziąć odwet, spotyka się w tym dowcipie z cynizmem radzieckich trenerów, dla których najważniejszy jest wynik, prestiż. Łączą się tu ze sobą dwa syndromy: władcy, który robi, co chce, nie liczy się z nikim, jest apodyktyczny i okrutny, oraz syndrom niewolnika, który bezkrytycznie podporządkowuje się władzy, jest zastraszony, uległy, podatny na wpływy innych.

Syndrom cech tzw. człowieka radzieckiego, czyli człowieka podatnego na wpływy propagandy komunistycznej i szczerze w nie wierzącego, ujawnia się w licznej serii kawałów, opowiadających o „wyższości Rosji” i ideologii komunistycznej nad resztą świata. Z zakłamania propagandy radzieckiej Polacy śmieją się często i chętnie. Ale też są skłonni uznać jej skuteczność: kiedy agitator partyjny, którego nie chciano w piekle, trafia do nieba, to dowcip pointuje taka rozmowa między diabłem i Panem Bogiem:

Halo, Pan Bóg? — Tak, to ja, ale nie Pan Bóg, tylko towarzysz Bóg, a w ogóle to Boga nie ma...

Syndrom „człowieka radzieckiego” ujawnia się również w tak niewinnie brzmiącym kawale:

Polak oprowadza Rosjanina po rynku. Rosjanin się pyta: — Szto takoje? — Marchewka. — Takije malenkije! A u nas takoje balszoje. Idą dalej i Rosjanin się pyta: — Szto takoje? — Ogórek. ^{3 4}

1

   Majorka, lotnisko. Z samolotu wysiada „nowy Ruski”: obwieszony złotem i pilnowany przez dwóch goryli. Na ramieniu niesie narty. — Przepraszam, ale szanowny pan chyba się pomylił — zwraca mu uwagę pracownik lotniska. — Tu u nas, na Majorce, jest gorąco, tu nie ma śniegu. Rosjanin uśmiecha się cynicznie. — Spakojno, grażdanin, mój śnieg przyleci następnym.

2

   Jedzie Schwarzenegger w radzieckim autobusie i w pewnej chwili podchodzi konduktor: — Hej pan, biliet! Schwarzenegger napinając mięśnie: —Ja... Schwarzenegger!! Konduktor domaga się biletu. Wtedy Arnold bierze monetę rublową, wkłada w kasownik i trzask z całej siły... Wyjmuje podziurkowaną monetę i podaje konduktorowi. A ten: — Nu było tak od razu... i przedarł monetę na pół.

3

²² Między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim miał się rozegrać turniej bokserski. Jednak dzień przed turniejem zawodnik radziecki złamał sobie rękę podczas treningu. Trenerzy sobie myślą: „Musimy kogoś niezwłocznie znaleźć!”. I poszli szukać. Patrzą, a tu Iwan orze pole. Trenerzy podeszli do niego i mówią: — Iwan, jak wytrzymasz jedną rundę na ringu bokserskim, to dostaniesz 100 dolarów. — Ano, wytrzymam... — odparł Iwan. Nadszedł dzień rozgrywki. Iwan stoi pośrodku i rozgląda się, bo przecież tu tak kolorowo, światełka, kamery, pełno ludzi, wszyscy patrzą się na niego. Tylko jakiś facet lata dookoła niego i bije go po twarzy. Koniec rundy pierwszej. Trenerzy radzieccy podbiegli do Iwana i mówią: — Iwan, jak wytrzymasz drugą rundę, to dostaniesz 200 dolarów! — Ano, wytrzymam. Rozpoczęła się runda druga. Iwan znowu się rozgląda dookoła, bo nigdy w życiu nie był na zawodach bokserskich. I znowu jakiś facet lata

4

bije go po twarzy. Koniec rundy drugiej. Radzieccy trenerzy podbiegają do Iwana i mówią: — Iwan, jak wytrzymasz trzecią rundę, to dostaniesz 500 dolarów! — Wytrzymam, wytrzymam. Runda trzecia. Iwan znowu się rozgląda i znowu jakiś facet biega dookoła niego i bije go po twarzy. Koniec rundy trzeciej. Bardzo podekscytowani trenerzy podbiegają do Iwana i z entuzjazmem proponują: — Iwan, jak wytrzymasz czwartą rundę, to dostaniesz 1000 dolarów! — Teraz, kurwa nie wytrzymam! Teraz mu wpierdolę! — odpowiada Iwan.