Rosjanin3

V. Polskie stereotypy narodowe

268 -

2.5.    Derywaty słowotwórcze

Żeński odpowiednik Rosjanina — Rosjanka ma na tyle swoistą konotację, że właściwie kryje się za nim odrębny stereotyp, niebędący tylko prostym wariantem stereotypu męskiego (podobnie jak stereotyp Polki nie jest tylko żeńskim wariantem stereotypu Polaka).

Czasowniki rusyfikować, ruszczyć oraz pochodna rusyfikacja mają w polszczyźnie konotację wysoce negatywną, oznaczają bowiem przymusowe narzucanie kultury rosyjskiej i języka rosyjskiego, które było polskim doświadczeniem XIX i częściowo XX wieku. Znamienne, że Słownik synonimów SSyn DGT 1993 umieszcza rusyfikację (i germanizację) pod nadrzędnym hasłem przemoc. Uleganie rusyfikacji było w Polsce piętnowanie jako wynarodowienie. Sprzyjanie Rosjanom i okazywanie sympatii dla kultury rosyjskiej jest określane słowem rusofil, rusofilstwo, rusofilizm, niechęć zaś do tego co rosyjskie — słowem rusofobia: „Emigracja niezadowolona krytykowała pokątnie wykłady — pisał A. Bruckner o Mickiewiczu — pomawiając je nawet o rusofilizm, gdy przeciwnie Rosjanie paryscy rusofobię poecie zarzucali” (cyt. za: SJP Dor pod: rusofobia). Ruszczyzna jest syntetycznym określeniem tego, co Polacy postrzegają jako specyficzne i właściwe wschodnim Słowianom w aspekcie kulturowym, a więc przede wszystkim ‘język ruski, zwłaszcza rosyjski’, ale i ‘wszystko, co jest ruskie, zwłaszcza rosyjskie’, np. język, sztuka, zwyczaje. Rusycyzmy, rozumiane jako ‘zapożyczenia z rosyjskiego’, są w języku polskim odróżniane od rutenizmów — ‘zapożyczeń z języków wschodniosłowiańskich, zwłaszcza ukraińskiego i białoruskiego’.

Pochodne od synonimu Rosjanina — Iwan — czasowniki podiwanić, zaiwanić ‘ukraść’ oraz przyiwanić ‘uderzyć się lub kogoś’, są używane w „niskim”, swobodnym i żartobliwym rejestrze polszczyzny potocznej, sugerują, że Rosjanie kradną i odznaczają się fizyczną siłą, są sprawni fizycznie, co znajduje też potwierdzenie w potocznie używanym czasowniku zaiwaniać— ‘robić coś bardzo szybko, intensywnie pracować’, np. zaiwaniać do pracy.

2.6.    Derywaty semantyczne

Przymiotnik rosyjski /ruski funkcjonuje potocznie (nie tylko w gwarze szkolnej i studenckiej) jako skrót wyrażenia język rosyjski, podobnie jak przymiotniki polski, niemiecki, francuski, angielski. Bywa on także poddawany sufiksacji i przekształcany na rzeczownik: ruszczyzna, w SJP Dor też: rosyjszczyzna, które oznaczają przede wszystkim ‘języki ruskie, zwłaszcza rosyjski’ (podobnie polszczyzna, francuszczyzna, angielszczyzna; wioszczyna nie bez powodu przyjęła inne, „kuchenne” znaczenie), na drugim planie też ‘ogół cech ruskich’. Do języka głównie odnoszone są także pochodne wyrażenia przysłówkowe: po rosyjsku (mówić), z rosyjska (zatrącać), co potwierdza wysoką rangę języka w procesie postrzegania innych i ich kulturowej identyfikacji.

269

Stereotyp Rosjanina i jego profilowanie we współczesnej polszczyźnie

2.7. Wyrażenia i zwroty frazeologiczne

Notowane w słownikach utarte połączenia: literatura rosyjska, balet rosyjski oraz połączenia podawane w LAS-90: rosyjski język, słownik, taniec — odnoszą się do kultury rosyjskiej, jej najbardziej w Polsce i w święcie znanych i cenionych osiągnięć. Natomiast kolokacje takie, jak armia rosyjska, zabór rosyjski, czy (z LAS-90): żołnierz rosyjski, rosyjski czołg, rosyjskie imperium, utrwalają tę stronę obrazu Rosji, która we wzajemnych stosunkach politycznych była przez Polaków odbierana jako nacechowana szczególną agresywnością. Wyrażenie idiomatyczne rosyjska ruletka ‘postępowanie o wysokim stopniu ryzyka’ (ISJP Bańko) implikuje utarty sąd o odwadze Rosjan graniczącej z brawurą i lekceważeniem własnego życia.

Notowane w Nowej księdze przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod Ruś, Rusin wyrażenia porównawcze uparty jak Rusin (1830), chytry jak Rusin (1913), czerwony jak Rusin (1900) i fraza Bywszy na Rusi, do domu musi (1608), implikująca opinię o dobrobycie na Rusi i biedzie u siebie (NKPP III Ruś 1), odnoszą się przede wszystkim do Ukraińców, a dopiero w dalszej kolejności do Rosjan. Ruska łaźnia to łaźnia parowa. O ile wyrażenie ruski miesiąc znaczy tylko ‘długi okres czasu’ i utrwala pewien uderzający Polaków szczegół z dziedziny kultury wschodnich sąsiadów, przede wszystkim greckokatolickich Ukraińców — mianowicie późniejsze niż u rzymskich katolików, czyli Polaków, obchodzenie świąt (bo wedle kalendarza juliańskiego, a nie gregoriańskiego), co rodziło wrażenie, że miesiąc ruski jest dłuższy — to już zwrot popamiętać ruski miesiąc / rok w znaczeniu ‘zapamiętać karę na długo, odczuć dotkliwie’ przyłącza dodatkową konotację surowości w karaniu. Sfery psychospołecznej dotyczy powiedzenie ruski dar: dzisiaj dal, jutro odebrał (notowany w języku polskim od roku 1632), implikujące nieszczerość dawcy.

Sygnalizowaną już dwuznaczność wykazuje w połączeniach wyrazowych przymiotnik ruski, dziś rozumiany jako potoczny synonim przymiotnika rosyjski, ale w utartych połączeniach zachowujący dawniejsze szersze znaczenie ‘wschodniosło-wiański, rosyjski i/lub ukraiński’. Ruskie pierogi (pierogi z ziemniakami i serem) Polacy z centrum kraju łączą raczej z Ukrainą niż Rosją, natomiast bez wątpliwości do Rosjan odnoszą się takie nowsze zestawienia z przymiotnikiem ruski, funkcjonujące w odmianach środowiskowych współczesnej polszczyzny, jak: ruska dolina ‘rozbój z pobiciem ofiary’, także ‘kradzież przez wyrwanie rzeczy z rąk ofiary i ucieczkę’; ruska narkoza ‘gumowy młotek’, także ‘ogłuszenie kogoś ciosem’; ruskie perfumy ‘miotacz gazowy’ (Stępniak 1993: 489); wyrażenia te świadczą o kojarzeniu Rosjan ze złodziejstwem i bezwzględnością.

3. Rosjanin w świetle danych eksperymentalnych (ankietowych)

3.1. Badania eksperymentalne nad znaczeniem słów odkrywają ich ogromne bogactwo semantyczne, potwierdzają przy tym tezę kognitywistów, że znaczenie słowa ma strukturę radialną (Tabakowska red. 2001) i jest otwarte. Otwartość tę nale-