rozdział33

(b)    Jeśli wszystkie desygnaty nazwy A są desygnatami nazwy B, ale nie odwrot- 1 i

nie — wówczas nazwa B jest bardziej ogólna od nazwy A. Tak jest na przykład z j terminami „zbiorowość ludzka” i „społeczeństwo”. Wszystkie społeczeństwa są zbioro-wościami ludzkimi, ale nie wszystkie — tylko niektóre — zbiorowości są społeczeństwami.; Termin „zbiorowość ludzka” jest więc ogólniejszy niż termin „społeczeństwo”. Tak samo termin „mieszkaniec Warszawy” jest mniej ogólny niż „mieszkaniec Polski”, wszyscy mieszkańcy Warszawy są mieszkańcami Polski, ale nie odwrotnie.    |

(c)    Jeśli jest tak, iż pewne, ale nie wszystkie desygnaty pojęcia A są desygnatami pojęcia B i odwrotnie - pewne, ale nie wszystkie desygnaty pojęcia B są desygnatami pojęcia A, to zakresy tych terminów przecinają się. Na przykład zakresy dwóch terminów: „robotnik” i „człowiek o przekonaniach rewolucyjnych” przecinają się. Pewni robotnicy . mają przekonania rewolucyjne, inni nie. Podobnie przecinać się mogą zakresy dwóch pojęć historycznych, powiedzmy: „mieszkaniec Warszawy” i „współczesny młody Polak”. Tylko niektórzy mieszkańcy Warszawy są reprezentantami współczesnej młodzieży polskiej i tytko niektórzy przedstawiciele polskiego młodego pokolenia mieszkają w Warszawie.

(d)    Wreszcie zakresy dwóch terminów mogą się nawzajem wykluczać - kiedy żaden desygnat terminu A nie należy do zakresu terminu B i - rzecz jasna — odwrotnie. Wykluczają się więc zakresy pojęć „nieletni” i „emeryt”, „szlachcic polski wieku XVIII”

i „szlachcic polski wieku XV” itp.    i

Myśląc o stopniu ogólności dwóch pojęć nie należy mieszać tego z liczbą ich desygnatów. Nie jest bowiem prawdą, jakoby bardziej ogólne było pojęcie „chłop europejski okresu feudalizmu” niż „mieszkaniec Płocka w roku 1968”, gdyż żadne z tych pojęć nie zawiera się w drugim - zakresy ich wykluczają się. Podobnie, kiedy porównamy zakresy dwóch pojęć: „mieszkaniec Afryki” i „fizyk atomowy”, stwierdzimy, że zakresy te przecinają się - niektórzy z fizyków atomowych mieszkają w Afryce, inni poza nią, niektórzy mieszkańcy Afryki są fizykami atomowymi, inni nic. Żadne z tych pojęć nie jest bardziej ogólne niż drugie.

Jak wynika z punktu (b), zakres terminu mniej ogólnego musi zawierać się w zakresie terminu ogólniejszego, do którego ponadto należą inne jeszcze desygnaty, nie będące już desygnatami terminu mniej ogólnego. Z kolei konsekwencją punktu (c) jest to, żc terminy krzyżujące się mają pewien wspólny zbiór desygnatów, a ponadto każdy z nich ma desygnaty nie należące do zakresu drugiego. Owe relacje między terminami bywają określone — lub dookreślone - przez współrzędne czasowo-przestrzcnne. Kiedy z dwóch pojęć historycznych mających jakiś wspólny zakres jedno ma współrzędne tego rodzaju, iż zawierają się w nim współrzędne drugiego pojęcia, a ponadto obejmuje ono jeszcze pewne przedmioty, zjawiska lub zdarzenia z tej samej dziedziny, ale istniejące poza zakresem tych współrzędnych, wówczas jest ono bardziej ogólne historycznie od drugiego. Na przykład „robotnik europejski” to pojęcie historyczne bardziej ogólne niż „robotnik francuski”: z ogólnie, „ahistorycznie”, tj. typologicznie określonego zakresu pojęcia „robotnik” współrzędne czasowo-przestrzenne wydzielają tu dwa zakresy o różnej ogólności, z których drugi zawiera się w pierwszym, a obydwa - w zakresie pojęcia „robotnik”. W podobny sposób działać mogą własności pojmowane typologicznie: „robotnik” i „robotnik wielkoprzemysłowy” to przykłady pojęć uniwersalnych różniących się stopniem typologicznej ogólności - pierwsze z nich jest bardziej ogólne od drugiego. Widzimy więc, iż pewne pojęcia historyczne — takie mianowicie, które odnoszą się do przedmiotów czy zjawisk z tej samej ogólnie pojmowanej dziedziny - można uszeregować ze względu na ich rosnący czy malejący stopień historycznej ogólności. W podobny sposób możemy uszeregować pewien zbiór pojęć uniwersalnych ze względu na ich rosnącą czy malejącą typologiczną ogólność.

Ale również dwa pojęcia historyczne o tych samych współrzędnych czasowo--przestrzennych mogą różnić się między sobą stopniem typologicznej ogólności: „przedstawiciel młodzieży Warszawy” i „mieszkaniec Warszawy” to przykład pary pojęć historycznych, których współrzędne przestrzenne są takie same, ale różniących się między sobą swą typologiczną ogólnością — bowiem każdy przedstawiciel warszawskiej młodzieży jest mieszkańcem Warszawy, ale nie odwrotnie. Wreszcie dwa pojęcia historyczne mogą się różnić między sobą zarówno stopniem typologicznej, jak i historycznej ogólności. Tak jest z parą pojęć: „urząd gminny w Polsce” i „instytucja administracyjna w Europie”, Różnią się one zarówno poziomem typologicznej ogólności (każdy urząd gminny jest instytucją administracyjną, ale nie odwrotnie), a zarazem zasięgiem współrzędnych czasowo-przestrzennych.

Tuz kolei przypomnieć należy to, co napisano w dwóch poprzednich rozdziałach o pojęciach oznaczających zjawiska z różnego poziomu analizy socjologicznej, na przykład: „członek małej grupy nieformalnej” i „mała grupa nieformalna”. Zakresy tych dwóch pojęć wykluczają się oczywiście — żaden członek małej grupy nie jest małą grupą nieformalną ani też żadna grupa nie jest członkiem małej grupy nieformalnej. Ale jak pamiętamy, między zjawiskami z różnych poziomów zachodzić może stosunek części do całości i tak jest właśnie w tym przypadku: ludzie składający się na grupę stanowią przedmiotowo wyróżnione „części” nadrzędnej wobec nich całości wyższego poziomu. W takiej sytuacji będziemy mówić, iż dwa pojęcia różnią się między sobą stopniem elementarności: to, które oznacza całość, jest pojęciem mniej elementarnym, to, które oznacza część składową danej całości, jest bardziej elementarne. Tu także jednak to, że dwa pojęcia odnoszą się do przedmiotów czy zjawisk z różnych poziomów analizy, nic wystarczaliby można było u porządkować je ze względu na stopień elementarności; musi zachodzić dodatkowo między nimi relacja typu: część - całość. Tak więc nie możemy powiedzieć, iż dwa pojęcia: „człowiek” i „armia” różnią się stopniem swej elementar-ności, albowiem nie jest tak,aby każdy człowiek był elementem składowym armii, był jej „częścią”. Różnią się one jedynie poziomem analizy, do którego się odnoszą. Możemy natomiast zc względu na różną elementarność uporządkować parę pojęć: „żołnierz” i „armia”.

Kiedy z dwóch pojęć jedno jest bardziej elementarne niż drugie, pojęcie o charakterze mniej elementarnym możemy też nazwać pojęciem globalnym, tj. odnoszącym się do całości wyższego poziomu. Wówczas pojęcie drugie możemy po prostu nazwać elementarnym. Oczywiście, określenie jednego pojęcia jako elementarnego, a drugiego jako globalnego ma sens tylko w odniesieniu do danej ich pary - w innej konfiguracji pojęcie dotychczas elementarne może stać się globalnym i odwrotnie. „Mała grupa” jest pojęciem elementarnym w odniesieniu do globalnego wobec niego pojęcia „społeczeństwo”: społeczeństwo składa się między innymi z małych grup. Ale z kolei „mała grupa” jest pojęciem globalnym w zestawieniu z pojęciem „członek małej grupy” itd. Również tutaj może się zdarzyć, żc jesteśmy wstanie uporządkować cały zbiór pojęć ze względu na