S6300700

typu wyobrażeń żywe są do chwili obecnej, np. stereotyp ojczyzny-mat-ki funkcjonujący w literaturze, publicystyce i frazeologii językowej wie-Iu narodów.

Dla kształtowania się frazeologii poetyckiej istotne są pewne zjawiska językowe, które są śladem owych archaicznych wyobrażeń: rodzaj gramatyczny rzeczowników oznaczających zjawiska naturalne oraz pewne zleksykalizowane zwroty. Ziemia jest na przykład w języku polskim rodzaju żeńskiego (podobnie w językach łacińskim, włoskim, francuskim, niemieckim i rosyjskim), rodzaju żeńskiego jest również noc (we wszystkich wymienionych poprzednio językach); jako żywioł męski wyobrażany jest wiatr (co poświadcza rodzaj gramatyczny rzeczownika będącego jego nazwą w wielu językach europejskich). Polska nazwa księżyca, jak i ludowe określenie miesiąca, wiążą to zjawisko z pierwiastkiem męskim; tradycja europejska nie jest w tym względzie jednolita, bo słowiańskim i germańskim wyobrażeniom księżyca męskiego przeciwstawiają się żeńskie wyobrażenia zaświadczone w językach romańskich.

PersonifLkujące wyobrażenia mityczne wywarty też wpływ na frazeologię języka, w której zachowało się szereg reliktowych zwrotów o charakterze antropomoifizacji (niekiedy ogólniej - animizacji), np. „słońce wstaje”, „nadchodzi noc”, „na niebo wyszedł księżyc”, „rozszalała się burza” itp. O wyrażeniach tych mówiliśmy już w paragrafie Metafora - „metafora językowa" -katachreza. Istotność tych wyrażeń dla obrazowania poetyckiego jest ewidentna, czego dowodem jest chociażby opis wschodu słońca w Panu Tadeuszu.

W kulturze nowożytnej personifikacje odegrały istotną z semiotycz-nego punktu widzenia rolę jako system konwencjonalnych znaków, których signifie stanowią różne pojęcia nieosobowe abstrakcyjne, funkcję signifiant pełnią zaś wyobrażenia postaci ludzkich z różnymi charakterystycznymi cechami wyglądu, stroju i odmiennymi atrybutami. Wyobrażenia takie były popularne w sztuce europejskiej, stanowiły obiegowy zasób wiedzy w środowiskach humanistów Renesansu i Baroku. Jako pożądany składnik erudycji, wyobrażenia te byty katalogowane, co gwarantowało ich upowszechnienie i sprzyjało konwencjonalizacji"⁶.

Personifikacje, popularne w sztukach plastycznych, pojawiały się również w literaturze, gdzie pełniły funkcję osób działających (często

¹¹⁶ Por. np. przywoływane dzieło C. Ripy.

owo działanie sprowadza się do wygłoszenia przemowy). Spośród niezliczonych przykładów zastosowania tego chwytu przypomnijmy tu Rzecz pospolitą przemawiającą w Krótkiej rozprawie Reja i upostaciowaną Zgodę z poematu J. Kochanowskiego.

Ze względu na podobny mechanizm semantyczny (przypisanie danemu zjawisku cech ludzkich) personifikacja pozostaje w bliskim związku z metaforą antropomorfizującą. A. Okopień-Sławińska, autorka hasła Personifikacja w Słowniku terminów literackich, zwraca uwagę, że gdy zjawisko uosobienia wykracza poza sferę konwencji, granica pomiędzy personifikacją i antropomorfizacją bywa płynna i trudno uchwytna. Nie zawsze też zjawiska te są rozróżniane¹¹⁷.

Ostre odróżnienie tych kategorii możliwe jest jedynie w tekstach o wyraźnie wykształconej warstwie fabularnej, w których personifikacja rozszerza liczbę postaci działających, powołując osobę równorzędną wobec innych bohaterów. W tekstach niefabulamych przypisywanie cech ludzkich rzeczom i zjawiskom ma charakter doraźny i stanowi raczej ukazanie danej rzeczy jako czegoś, o czym można powiedzieć to samo, co mówi się o ludziach, niż rzeczywiste uczłowieczenie, stworzenie fikcji osobowej. Najczęściej powstaje tam więc metafora antropomorfizującą o dwu-tematycznej strukturze znaczeniowej. Istnieje jednak wiele wypadków niejasnych, gdy sens tekstu oscyluje pomiędzy fikcją personifikującą a ujęciem metaforycznym. Tak dzieje się z reguły wtedy, gdy obraz nie jest kontynuowany i wyczerpuje się w jednym zdaniu, np.:

Świt. Sekwana ziewa. Trzy

koty miauczą. Deszczyk mży

i w śmiesznych rynnach woda płacze.

Gdy wróci noc, znów pójdę sam na pusty plac przed Notre-Dame i cień mój pomknie za mną tam z wielką walizką rozpaczy.

(K. I. Gałczyński, Notatki z nieudanych rekolekcji paryskich, VII)

¹¹¹ Por. Słownik terminów literackich, s. 299-300 oraz Stylistykę polską H. Kurkowskiej

i S. Skorupki, s. 197.

413