R III s 3

96 40 PRAC BADAWCZYCH, KTÓRE ZMIENIŁY OBLICZE PSYCHOLOGII

w ustach, wzdrygnięcie się spowodowane głośnym dźwiękiem, rozszerzenie się źrenic po wyłączeniu światła. Z kolei odruchy warunkowe nabywamy przez doświadczenie lub uczenie się, mogą zatem być różne u poszczególnych przedstawicieli jednego gatunku. Ślinienie się psa na odgłos kroków czy ból zębów w reakcji na zapach środka dezynfekującego to odruchy warunkowe.

Odruchy bezwarunkowe są kształtowane przez bodziec bezwarunkowy (uncondi-tioned stimulus, UCS) tworzący reakcję bezwarunkową (unconditioned response, UCR). W badaniach Pawiowa bodźcem bezwarunkowym by! pokarm, a reakcją bezwarunkową - wydzielanie się śliny. Odruchy warunkowe składają się z bodźca warunkowego (conditioned stimulus, CS), takiego jak kroki, powodującego reakcję warunkową (conditioned response, CR) - wydzielanie się śliny. Zauważmy, że w obydwu tych przykładach reakcją jest wydzielanie się śliny, ale wydzielanie się śliny, które wynika z tego, że pies słyszy kroki, jest spowodowane warunkowaniem.

Pawłów pragnął znaleźć odpowiedź na następujące pytanie: Skoro odruchy warunkowe nie są wrodzone, to w jaki sposób się je nabywa? Postawił tezę, że jeśli dany bodziec często jest obecny w środowisku psa podczas jego karmienia, to bodziec ten zostanie w mózgu zwierzęcia skojarzony z jedzeniem - będzie sygnalizować zbliżające się pożywienie. Bodziec środowiskowy nie wywoływał żadnych ważnych reakcji, zanim nie został powiązany zjedzeniem. Innymi słowy, byt dla psów bodźcem neutralnym (neutral stimulus, NS). Tuż po przybyciu psów do laboratorium odgłos kroków asystenta mógł u zwierząt wywoływać reakcję zaciekawienia (Pawtow nazwał ją reakcją „Co to jest?”), ale z pewnością nie wywoływał wydzielania się śliny. Zatem kroki były bodźcem neutralnym. Jednak w miarę upływu czasu, kiedy codziennie tuż przed karmieniem psy słyszały te same kroki, zaczęły kojarzyć ich odgłos z pożywieniem. Zgodnie z tą teorią, w końcu wystarczył sam odgłos kroków, aby wywołać napływanie śliny do pyska zwierzęcia. Proces przemiany bodźca neutralnego w bodziec warunkowy można, według Pawłowa, przedstawić za pomocą następującego schematu:

Etap 1		UCS	UCR
		(pokarm)	(wydzielanie śliny)
Etap 2	NS +	UCS	UCR
	(kroki) +	(pokarm)	(wydzielanie śliny)
Etap 3	(kilkakrotne powtórznie etapu 2)
Etap 4		CS	CR
		(kroki)	(wydzielanie śliny)

Pawtow sformułował teorię, która wyjaśniała zaobserwowane przez niego zjawiska. Kolejnym krokiem było przeprowadzenie serii eksperymentów, które mogłyby potwierdzić słuszność tej teorii. Powszechnie się sądzi, że Pawłów warunkował psy, aby wydzielały ślinę na dźwięk dzwonka. Jednak we wczesnych eksperymentach badacz używał metronomu.

METODA I WYNIKI

Dzięki funduszom „pewnego zapalonego i społecznie nastawionego moskiewskiego biznesmena” Pawłów mógł zbudować specjalne laboratorium w Instytucie Medycyny Eksperymentalnej w Piotrogrodzie (który został potem przemianowany na Leningrad, a teraz powrócił do swojej pierwotnej nazwy - St. Petersburg). Dźwięko-szczelne laboratorium stworzyło możliwość całkowitego odizolowania podczas eksperymentu badanych od badaczy i od wszelkich innych ubocznych bodźców. Dlatego można było stosować konkretne bodźce i rejestrować reakcje zwierząt bez jakiegokolwiek bezpośredniego kontaktowania się ze zwierzętami przez prowadzących eksperyment ludzi.

Po stworzeniu tego kontrolowanego środowiska przeprowadzono badania, których procedura była całkiem prosta. Pawłów wybrał pokarm jako bodziec bezwarunkowy. Jak wcześniej wyjaśniliśmy, pokarm wywołuje bezwarunkową reakcję w postaci wydzielania się śliny. Zatem Pawłów musiał znaleźć neutralny bodziec, który dla psów nie miałby żadnego związku z jedzeniem. Wybór padł na dźwięk metronomu. Podczas kilku prób warunkowania pies słyszał tykanie metronomu, po czym natychmiast otrzymywał pożywienie. „Bodziec, który sam w sobie był neutralny, został nałożony na działanie wrodzonego odruchu związanego z jedzeniem. Zaobserwowaliśmy, że po kilku powtórzeniach tej połączonej stymulacji dźwięk metronomu zaczął wywoływać wydzielanie się śliny” (s. 26). Innymi słowy, metronom stał się bodźcem warunkowym dla reakcji warunkowej wydzielania się śliny.

Pawłów i jego współpracownicy pracowali dalej nad tymi wstępnymi wynikami, dostarczając psom innych bodźców bezwarunkowych i neutralnych. Na przykład przed podaniem łagodnego roztworu kwasu (podobnego do soku cytrynowego) do pyska zwierzęcia (UCS) wystawiano je na zapach wanilii (NS). Kwas wywoływał obfite wydzielanie się śliny (UCR). Po dwudziestu powtórzeniach tego połączenia sam zapach wanilii powodował, że psu ślina napływała do pyska. W ramach przeprowadzania testów wzrokowych tuż przed dostarczaniem zwierzęciu pokarmu pokazywano mu wirujący przedmiot. Już po pięciu próbach kojarzenia sam wirujący przedmiot (CS) wywoływał wydzielanie się śliny u psów (CR).

Dodatkowym ważnym odkryciem było to, że do warunkowania nie dochodzi, jeżeli neutralny bodziec zostanie zaprezentowany po wysłaniu bodźca bezwarunkowego. W laboratorium Pawłowa wykazano to, podając psom roztwór kwasu i po pięciu sekundach wystawiając je na zapach wanilii. Po 427 takich próbach kojarzenia zapach wanilii nie stał się bodźcem warunkowym.