ScannedImage 10

bogactwa wytworzonego na obszarze znajdującym się pod ich polityczną kontrolą, aby zademonstrować, wzmocnić i utrzymać pozycję tworzących je podgrup. Celem imperium jest zwiększenie potęgi i przysporzenie splendoru grupom o wyższej pozycji społecznej. Znacznie liczniejsze grupy o niższej pozycji społecznej budzą zainteresowanie jedynie ze względu na posiadaną ziemię lub ruchomości. Jeżeli w ogóle korzystają z redystrybucji, to tylko jako lojalni poddani elit społecznych, utrwalając tym samym dominujące struktury. Wallerstein zwraca też uwagę, że społeczeństwa te w znacznym stopniu ograniczają prorynkową działalność gospodarczą, co wynika z podporządkowywania funkcjonalnie zorientowanych działań gospodarczych interesom jednej grupy statusowej.

Priorytety społeczeństw uwarstwionych wpływają także na ograniczenie ich ekspansji terytorialnej. Odtwarzanie istniejącego porządku zależy od zbiorowego działania dość nielicznych warstw wyższych, które kontrolują większość społecznych środków komunikacji, jak: majątek, siły wojskowe, piśmiennictwo czy symbolika religijna. Warstwy arystokratyczne mogą rozszerzyć i zachować swoje wpływy, posługując się umiejętnie tymi środkami. Ale dominacja dyferencjacji opartej na roli grupy statusowej oznacza, że rozwój tych technik komunikacji będzie służył przede wszystkim zachowaniu lojalności grupowej i prestiżu grupy. Struktura społeczeństw rozwarstwionych nie stwarza zatem żyznego podglebia dla rozwoju takich technik, jak akumulacja kapitału czy wynalazczość naukowo-technologicz-na, nastawionych na pokonywanie barier fizycznych, czasowych i społecznych, a więc zmierzających w stronę globalizacji.

Terytorialne ograniczenia społeczeństw przednowoczesnych wiążą się zatem z nieumiejętnością dostatecznego rozwinięcia potężnych środków komunikacji (por. Innis, 1972) oraz z wykorzystywaniem przez elity wszelkich dostępnych środków do budowania, podtrzymywania i wzmacniania dyferencjacji stratyfikacyjnej. Koncentracja (nadwyżki!) środków komunikacji w rękach nielicznej grupy umożliwiła tym „elitarnym” społeczeństwom odnoszenie sukcesów, ograniczyła jednak także swobodną ekspansję tych środków. Same elity miały całkowicie odmienny pogląd w kwestii terytorialnych granic swoich społeczeństw. W rzeczywistości to warstwy wyższe decydują o terytorialnym zasięgu społeczeństw. Jak pokazał Gelłner (1983), grupy o niższym statusie społecznym nie dość, że posiadają bardzo małą władzę, to jeszcze dzielą się na niezliczone niewielkie, zamknięte wspólnoty, które równie rzadko komunikują się z warstwami wyższymi, jak i ze sobą nawzajem. Dominuje tu dyferencjacja segmentacyjna. Mimo iż, używając Luhmannowskiej definicji społeczeństwa, trudno określić, jak daleko sięgają na tym poziomie granice społeczeństw, nie ulega kwestii, że faktyczny zasięg komunikacji jest tu istotnie dość ograniczony, tym bardziej, że członkowie niższych, najczęściej chłopskich warstw społecznych sami godzą się na te ograniczenia.

Wyższe warstwy społeczne postrzegają te kwestie zupełnie inaczej. Warunkiem odtwarzania się systemu rozwarstwionego jest sprawowanie kontroli nad konkretnym terytorium obejmującym wiele chłopskich „społeczności”. Z punktu widzenia elit, zasięg społeczeństwa jest równoznaczny a z zasięgiem elitarnej komunikacji, czy - używając bardziej popularnego określenia - elitarnej kultury. Jednym z głównych wykładników identyfikacji społecznej jest religia wyznawana przez elity. Mówiąc językiem Durk-heima, bogowie (lub ich odpowiedniki) są tu symboliczną reprezentacją kultury i prestiżu. Ci, którzy pozostają poza strefą oddziaływania tych bogów, stawiani są niemal automatycznie poza nawiasem komunikacji: to dziwni i obcy przybysze, barbarzyńcy, niewierni.-Ograniczona komunikacja z tymi osobami może przybrać formę wymiany handlowej, kontaktów dyplomatycznych lub rozmaitych nieoficjalnych relacji na poziomie niższych warstw społecznych, ale dominującą formą wzajemnych stosunków jest izolacja lub wojna. Poprzez swoje ideologiczne samookreślenie społeczeństwa uwarstwione umacniają i wyrażają praktyczne ograniczenia obpwią-zujące na ich terytorium.

Stopniowy zwrot w kierunku dominacji funkcjonalnie zróżnicowanych struktur, który rozpoczął się we wczesnonowoczesnych społeczeństwach zachodnich, nadaje całkiem nowy sens terytorialności, która staje się w coraz mniejszym stopniu kwestią zasięgu społeczeństw, a w coraz większym kwestią ich funkcjonalnej wydolności⁴⁵. Raz jeszcze za punkt wyjścia przyjmuję prace Wallersteina, w których czytamy między innymi, że w szesnasto-wiecznej Europie zarówno francuska monarchia Walezjuszy, jak i austriacka

⁴⁵ Giddens (1987) przedstawia podobną analizę zmian w charakterze granic terytorialnych, przeciwstawiając tradycyjne frontiers nowoczesnym boundaries.

93