ScannedImage 10

68 Religie Bliskiego Wschodu

Niezwykle ważną rolę kultową, zwłaszcza w epoce imperium, odgrywał król, a głównym uroczystościom przewodniczyła para królewska. Król był ziemskim zastępcą głównego bóstwa i w swoich rękach posiadał nie tylko władzę świecką, ale i religijną. Ponieważ po śmierci stawał się on bogiem, bardzo dbano o zachowanie jego rytualnej czystości. W okresie starohetyckim funkcje religijne pełnili dostojnicy dworscy i dowódcy wojskowi. Na przykład akuttara (podczaszy na dworze królewskim) wykonywał pewne obrzędy w trakcie budowy nowego pałacu oraz recytował mit protohetycki, mówiący o tym, jak bóg-Słońce budował pałac dla siebie. Podczas pewnej ceremonii świątynnej, trwającej co najmniej sześć dni, ważną rolę odgrywał (obok króla) „człowiek boga burzy”. W epoce imperium, wraz ze skupieniem całej władzy w rękach króla, towarzysząca mu rada możnych zaczęła koncentrować się na wykonywaniu przede wszystkim funkcji religijnych. Każda świątynia miała wówczas swojego stałego kapłana. Przy większych świątyniach personel był liczniejszy: obok kapłanów i kapłanek teksty wymieniają „matki boga”, muzykantów, śpiewaków oraz służbę pomocniczą (kucharzy, ogrodników, pasterzy).

Stan kapłański był zhierarchizowany i podlegał surowej dyscyplinie. Niezwykle ważną sprawą było zachowanie stanu czystości rytualnej na terenie świątyni i podczas obrzędu. Niedopełnienie tego obowiązku powodowało, iż bóstwo mogło się obrazić. Przyczyną skalania mógł być brud, przedmiot lub zwierzę (uważane za nieczyste), a także kontakt ze zwłokami i stosunek płciowy. Stan nieczystości rytualnej usuwano poprzez kąpiel (w przypadku poważnym) lub obmycie rąk. Kapłani mieszkali na terenie świątyni, natomiast ich rodziny (żony, dzieci) w domach poza jej obrębem. Niektóre kapłanki posiadały własne określenie, np. huwassannala (kapłanka bogini Hu-wassanny). Z pewnych tekstów wynika, iż w państwie hetyckim istniały bractwa religijne.

Specjalna grupa ludzi zajmowała się wróżeniem (zwłaszcza poprzez badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych) i wykonywaniem zabiegów magicznych. Najczęściej określano ich terminem „starucha” lub „lekarz” (wykonywał praktyki magiczne związane z usuwaniem chorób). Znaczna część obrzędów wykonywanych w trakcie budowania nowego pałacu miała charakter rytuałów magicznych, a ich celem było zapewnienie pomyślności rodzinie królewskiej.

Znaczącą rolę w propagowaniu panteonu huryckiego w państwie hetyckim odegrała kapłanka Puduhepa, córka arcykapłana z Lawazantiji i żona Hattusili III. Znamy fragment jej modlitwy skierowanej do bogini-Słońce z Arinny. Wydaje się, że za panowania Tuthaliji (od 1250 r. p.n.e.), przywiązującego dużą wagę do odbudowy świątyń i reorganizacji kultu, stan kapłański uzyskał w państwie większe wpływy.

W czasach późniejszych, już po upadku państwa hetyckiego, ważną rolę sakralną odgrywało w Anatolii frygijskie¹ centrum religijne w Pessinus, położone w zakolu rzeki Sangarios (dziś Sakarya), ok. 120 km na pd.-zach. od Ankary. Znajdowało się tam sanktuarium, w którym czczono wielką anatolijską (potem fiygijską) Matkę Bogów o imieniu Kybele (nazywano ją też Wielką Matką, a w Sardes - Kybebe). Początkowo² czczono ją jako naczelne bóstwo w Karkemisz (nad górnym Eufratem), skąd w I tys. p.n.e. jej kult rozprzestrzenił się w całej Anatolii, zwłaszcza we Frygii. Kybe-le była boginią miłości, płodności, rozrodczych sił przyrody i rolnictwa. Jej boskim partnerem był Attis³. Kult Kybele miał charakter orgiastyczny. Ku jej czci organizowano hałaśliwe procesje połączone z głośną muzyką i dzikimi tańcami, podczas których kapłani Kybele i Attisa, zwani korybantami i gallami, wstępując na służbę bogini dokonywali rytualnej samokastracji"⁴. Ważnym obrzędem było też wtajemniczenie, mające postać taurobolium, kiedy na siedzącego w kucki w dołku wtajemniczanego lała się krew z ranionego i leżącego nad nim na specjalnym rusztowaniu byka⁵. Synem Kybele był Sabazjos, bóg, którego kult miał również charakter orgiastyczny, a jego świętym zwierzęciem był wąż. Ku czci Sabazjosa organizowano misteria. Obrzędy w Pessinus związane były z dawnym kultem sił przyrody, a ich uczestnicy, oszołomieni dziką muzyką i tańcem, zadawali sobie rany.

Ważną rolę w Pessinus odgrywała też Agdistis, której imię traktowano często jako lokalny, frygijski przydomek Kybele/Kybebe lub jej inne imię. Według miejscowej tradycji (przekazanej przez Pauzaniasza i Amobiusza), był to dwupłciowy potwór zrodzony z nasienia Boga Burzy (autorzy greccy nazywają go Zeusem). Potwór ten otrzymał imię Agdistis, a bogowie z obawy przed jego potęgą pozbawili go narządu męskiego. Z narządu tego wyrosło drzewo migdałowe, którego owoc zapłodnił córkę boga rzeki Sangarios. Urodziła ona bardzo pięknego chłopca imieniem Attis, który podczas swoich uroczystości weselnych w Pessinus (poślubiał córkę króla) na widok Agdistis dokonał samokastracji (i z upływu krwi zmarł), a podobnie postąpił jego teść.

Według innej miejscowej tradycji, nasienie Boga Burzy zostało złożone na skale w pobliżu góry Agdos, czczonej tam jako Kybele. W ten sposób narodził się obojnak Agdistis, który - gdy dorósł - niszczył wszystko w okolicy, więc bogowie postanowi-

1

Na temat religii frygijskiej: H.M. BOttchcr, Die Grosse Muller. Zeugungsmythen der Friihgeschich-le, Dusseldorf 1968; C.H.E. Haspels, The Highlands ofPhrygia, Sites and Monuments, Princeton 1971.

2

   Kult ten mamy poświadczony już w XVIII w. p.n.e.: tytuł „służebnica Kubaby” nosiła jej kapłanka Matruna, córka króla Aplahandy, a w XV w. p.n.e. tytuł „sługa Kubaby” nosił kapłan tej bogini, król Ini--Teszub.

3

   M.J. Vermaseren, Cybele and Attis. The Myth and the Cult, London 1977; G. Thomas, Magna Mater and Attis, „Aufstieg und Niedergang der Rómischcn Wclt” 1984, II, nr 17/3; G. Sfameni Gasparro, Soterio-logy and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and A ttis, Leidcn 1985; J. Podemann Sorensen, The Myth of Attis. Structure andMysteriosophy, [w:] J. Podemann Sórcnsen (red.), Rethinking Religion. Studies in the Hellenistic Process, Kobenhaven 1989.

4

   O obrzędach tych, zwanych Dendroforia, pisze jeszcze - żyjący w latach 348-410 - Prudencjusz (Peristephanon, 1059-1073). Współczesne interpretacje tego rytuału są rozmaite (J.P. Sódergird, The Ritu-alized Bodies Of Cybele ‘s Galii and the Methodological Problem of the Plurality of Explanations, [w:] The Problem ofRitual, red. T. Ahlback, Abo-Stockholm 1993). Najczęściej kładzie się nacisk na aspekt płodno-ściowy (wzmacnianie potencji Matki Ziemi), imitacyjny (gallowie naśladowali czyn Attisa), mistyczny (szukanie drogi do nawiązania łączności duchowej z Boginią) lub psychologiczny (jako regresywne rozwiązanie kompleksu Edypa). W. Burkert uważa natomiast, iż kultowy obrzęd samokastracji należy tłumaczyć w sposób socjologiczny: zgodnie z ustalonym wzorcem postępowania, czynu tego dokonywano w specjalnym stanic umysłu (nie umiano podać powodów takiego zachowania), a akt ten oznaczał pożegnanie się ze społeczeństwem (Structure and History in Greek Mythology and Titual, Berkeley 1979, s. 105).

5

J.B. Ruttcr, The Three Phases of the Taurobolium, „Phocnix” 1968 (22); R. Duthoy, The Taurobolium: Its Evolution and Terminology, Leiden 1969.