ScannedImage 2

swobód nowoczesnych¹. Dopóki wolność sumienia pozostaje w naturalny sposób związana z „prawem do prywatności” - z nowoczesną instytucjonalizacją sfery prywatnej wolnej od jakiejkolwiek ingerencji władzy państwowej i jakiejkolwiek kontroli kościelnej - i dopóki „prawo do pry-watności” stanowi podstawę nowoczesnego liberalizmu i nowoczesnego indywidualizmu, dopóty prywatyzacja religii pozostaje faktycznie nieodłączną częścią nowoczesności².

Prywatyzacja religii wiąże się jednak w jeszcze innym sensie z powstawaniem nowoczesnego porządku społecznego. Stwierdzenie, że w nowoczesnym świecie „religia stała się sprawą prywatną”, odnosi się także do konstytutywnego dla nowoczesności procesu dyferencjacji instytucjo-nalnej, a dokładnie: do nowoczesnego procesu historycznego, w wyniku którego sfery świeckie wyzwoliły sie zarówno spod kontroli Kościoła, jak i spod władzy norm religijnych. Religia została stopniowo zmuszona do wycofania się z nowoczesnego państwa świeckiego i nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej i znalezienia schronienia w przestrzeni prywatnej. Podobnie jak nowoczesna nauka, także rynki kapitalistyczne i nowoczesne biurokracje państwowe potrafią funkcjonować tak, „jakby” Boga nie było. Przeświadczenia te składają się na niepodważalny rdzeń nowoczesnych teorii sekularyzacji, rdzeń, który pozostaje niewzruszony mimo częstych głosów krytyki, podkreślających słusznie, że większość ludzi w nowoczesnym świecie wciąż, albo znowu, wierzy w Boga i że religie wszelkiego rodzaju, stare i nowe, rozwijają się w nim.

Teorie sekularyzacji jnają jednak znacznie większe kłopoty z udzielaniem odpowiedzi tym krytykom, którzy zwracają uwagę, że nowoczesne mury separacji oddzielające Kościół od państwa noszą na sobie ślady wielu pęknięć pozwalających przenikać na drugą stronę, że instytucje religijne często nie godzą się naprzypisaneim marginalne miejsce w sferze prywatnej i potrafią odgrywać ważne role publiczne, że religia i polityka wchodzą w najrozmaitsze rodzaje relacji symbiotycznych i to tak głębokich, że niełatwo stwierdzić, czy patrzy się na ruchy polityczne przystrojone w religijne szaty czy na ruchy religijne, które przybierają formy polityczne³.

Dlatego, choć religia w nowoczesnym świecie staje się coraz bardziej prywatna, obserwujemy tu jednocześnie coś na kształt procesu „deprywaty-zacji” religii. Aby rozwikłać ten paradoks, musimy przyjrzeć się raz jeszcze rozmaitym znaczeniom wiązanym z podziałem na religie prywatne i publiczne. Przedstawiona poniżej próba uporządkowania pojęć, nie aspirując do stworzenia wyczerpującego i obowiązującego powszechnie schematu klasyfikacyjnego, służy trojakiemu celowi: (1) dostarczeniu narzędzia po-jęciowego_do jnterpretacji swoistych „odmian religii publicznej”. w_nowo-czesnym świecie; (2) uświadomieniu stopnia, w jakim teorie sekularyzacji pełnią jednocześnie funkcję empirycznych, deskryptywnych teorii nowoczesnych procesów społecznych i normatywnych teorii nowoczesnych społeczeństw, służąc tym samym ideologicznej legitymizacji szczególnej historycznej formy instytucjonalizacji nowoczesności; (3) sprawdzeniu, czy religie publiczne nie mogą odegrać pewnej roli w odtworzeniu zakwestio-nowanych granic między sferą prywatną i pubjiczną w nowoczesnym świecie.

O ROZRÓŻNIENIU MIĘDZY PRYWATNYM A PUBLICZNYM

W artykule zatytułowanym The Theory and Politics of the Public/Pri-vate Distinction (Rozróżnienie między publicznym a prywatnym w teorii i praktyce politycznej) Jeff Weintraub zrekonstruował cztery podstawowe znaczenia, w jakich używa się obecnie w badaniach społecznych rozróżnienia między „publicznym” a „prywatnym”:

85

1

   Por. Thomas J. Curry, The First Freedoms: Church and State in America to the Passage of the First Amendment, New York 1986; William Lee Miller, The First Liberty: Religion and the American Republic, New York 1985; Georg Jellinek, The Declaration of the Rights of Man and of Citizen, Westport, Conn. 1979.

2

   H. J. McCloskey, Privacy and the Right to Prirncy, „Philosophy” 55 (1980); Edward Shils, Privacy: Its Constitutions and Vicissitudes, „Law and Contemporary Problems” 31 (1966); Barrington Moore, Jr., Prirncy: Studies in Social and Cultural History, Armonk, N.Y. 1984.

3

Por. Thomas Robbins, Roland Robertson (red.), Church-State Relations: Tensions and Transitions, New Brunswick, N.J. 1987; Jeffrey K. Hadden, Anson Shupe (red.), Prophetic Religions and Politics, New York 1986; James Reichley, Religion in American Public Life, Washington, D.C. 1985.