ScannedImage 36

Ten ostatni przykład ilustruje kluczowe znaczenie działania dla miejsca religii w nowoczesnym świecie. Jak pokazuje przykład Ponsa i Fleischman-na, odnoszący się do systemu nauki, funkcjonalny problem religii w nowoczesnym świecie jest w gruncie rzeczy problemem dotyczącym działania. Dlatego też, jeśli nowoczesne społeczeństwo globalne nie sprzyja „czystej” religii i kładzie nacisk na stopniową prywatyzację religii, to wyjście z tej sytuacji leży nie w gorliwszych praktykach i większym zaangażowaniu religijnym, ale w znalezieniu skutecznych „zastosowań” dla religii.

Z czego wynikają nowoczesne problemy religii? Dlaczego działanie jest dla niej tak kłopotliwe? Odpowiedź na te pytania nie jest z pewnością j łatwa. Kluczową kwestią jest tu szczególny charakter samej funkcji religijnej. I Wspomnę tylko o holizmie religii, jej dążeniu do zdefiniowania całości istnienia poprzez komunikację z transcendentnym. Używając pojęć wprowadzonych w poprzednim rozdziale, można by powiedzieć, że religia jest formą komunikacji, która chce być jednocześnie totalna i wszechogarniająca. W nowoczesnych warunkach globalnych ten wszechogarniający holizm stwarza co najmniej dwa różne, choć ściśle powiązane ze sobą problemy. Po pierwsze, jest on sprzeczny z wyspecjalizowanym i instrumentalnym wzorcem innych dominujących systemów funkcjonalnych. Mówiąc ściślej, główne zajęcia zdominowane niegdyś przez specjalistów religijnych - na przykład wiedza, piśmiennictwo, wyższe wykształcenie, leczenie - zostały w większości przejęte przez specjalistów z innych dziedzin funkcjonalnych. Powszechne zastosowanie religii, typowe dla społeczeństw pozbawionych dyferencjacji systemów funkcjonalnych, w nowoczesnych warunkach strukturalnych okazuje się wadą. Po drugie, holizm nadaje się dobrze do ustalania, utrwalania i regulowania wyraźnych granic społecznych. Jak jednak pokazałem wcześniej, szczególnie w rozważaniach na temat terytorialności, warunki nowoczesne sprzyjają powstawaniu wielu wzajemnie przecinających się granic, których praktycznie nie sposób kontrolować, chyba że na poziomie globalnym.

Obie te kwestie wymagają bliższego omówienia. Pierwszą z nich zajmę się bardziej szczegółowo w następnym rozdziale. Teraz natomiast skupię się na drugiej, ponieważ odnosi się ona bezpośrednio do skomplikowanej relacji między religią jako formą komunikacji a nowoczesną globalizacją społeczeństwa.

GLOBALIZACJA I RELIGIA

Dalsze rozważania należałoby zacząć od krótkiego spojrzenia na rolę moralności w relacjach między działaniem religijnym a funkcją religijną. Zarówno w przeszłości, jak i obecnie większość tradycji religijnych, w tym także religie „światowe”, wiąże komunikację religijną ze społecznymi problemami za pośrednictwem norm i zasad moralnych⁷². Umoralnienie religii czy też rozwój etyki religijnej pozwoliły dostrzegać w problemach społecznych konsekwencje grzechu, zaniedbania lub innego rodzaju pogwałcenia norm religijnych. Przestrzeganie tych norm staje się zatem sposobem rozwiązania problemu, niezależnie od tego, czy dotyczy on zdrowia, gospodarki, konfliktów społecznych, osobistego szczęścia czy też czegokolwiek innego⁷³.

Warunkiem skuteczności podejmowania działań religijnych na podstawie norm moralnych jest jednak istnienie struktur społecznych, które uznają moralność za uprzywilejowaną formę regulacji społecznej. Dotyczy to przede wszystkim społeczeństw uwarstwionych lub hierarchicznych, których struktura społeczna jest zdominowana przez formacje wspólnotowe lub oparte na solidarności grupowej. Częste lamenty nad tym, że dzisiejsze społeczeństwo staje się coraz bardziej niemoralne lub amoralne wynikają z tego, że nowoczesne warunki globalne nie sprzyjają na ogół tradycyjnej formie moralności. Dla biznesmenów bardziej od względów moralnych liczy się zysk i udział w rynku. Politycy kłamią, zwodzą i na różne sposoby

⁷²    Dogłębna analiza musiałaby tu oczywiście uwzględnić rolę obrzędów religijnych, wykorzystując na przykład Weberowski podział na zbawienie rytuałistyczne i etyczne (1978: 529 i nn.). W swoich rozważaniach pomijam przypadki religijnego działania za pomocą obrzędów, ponieważ z wyjątkiem Transcendentalnej Medytacji i innych pomniejszych ruchów wierzących w bezpośredni wpływ obrzędów i rytuałów na rozwiązywanie problemów społecznych, tylko nieliczni religijni przywódcy oraz nieliczne organizacje i ruchy religijne we współczesnym świecie uznają rytuał za skuteczne narzędzie publicznego oddziaływania religii. Główny nacisk kładą one raczej - co pokażę dokładniej w II części książki - na nauczanie moralne.

⁷³    Pełniejsze omówienie tej kwestii musiałoby uwzględniać rozmaite sposoby narzucania kodeksów religijno-moralnych, w tym także rolę prawa religijnego w tradycjach Abrahamowych. Ta ostatnia kwestia pojawia się otwarcie w przypadku rewolucji irańskiej. Zob, rozdział 7 niniejszej książki oraz Arjomand, 1988.

145