ScannedImage 10

narzucona przez władze świeckie. Kluczowe znaczenie miało tu z pewnością ustanowienie „Państwa Bożego” na ziemi, Kościoła rzymskiego, obdarzonego realną i wymierną ziemską władzą i aspirującego do rządzenia światem w bezpośredni lub pośredni sposób. Część specjalistów uważa nawet, że wyjątkowego w skali historycznej charakteru nowoczesnego państwa nie da się zrozumieć, jeśli nie ujrzy się w nim zsekulaiyzowanego, „przekształconego Kościoła”. Tak czy inaczej, cała historia miała paradoksalny finał, zakończyła się bowiem niespotykanym wcześniej zaangażowaniem chrześcijan w sprawy tego świata, nową przemianą człowieka „zewnątrzświatowego” w człowieka „wewnątrzświatowego”, narodzinami nowoczesnej jednostki¹.

Bez względu na to, czy tę nową chrześcijańska postawę uznaje się za jedną z przyczyn równoczesnego powstania nowoczesnego państwa i nowoczesnego kapitalizmu, czy raczej w powstaniu nowoczesnego systemu światowego widzi się źródło nowej protestanckiej wewnątrzświatowej postawy, mamy tu bez wątpienia do czynienia z nowym głębokim zwrotem w stosunkach między religią a światem. Świat zmusił ostatecznie religię, by wycofała się do nowo powstałej i, po raz pierwszy w historii, „zinstytucjonalizowanej” sfery prywatnej. Nowe terytorialne Kościoły narodowe, jeden po drugim, dostawały się pod kontrolę monarchii absolutnych a, ogołocone ze swoich wielkich majątków przez prawa sekularyzacyjne, musiały coraz usilniej zabiegać o sympatię tworzącej się burżuazji. Podobny dwoisty proces zachodzić będzie w całej osiemnastowiecznej Europie: z jednej strony erastianizm, regalizm i cezaropapizm przekształciły wszyst-TaeTgafęzie chrześcijaństwa w oficjalne, ale bezsilne kulty wspólnotowe nowych państw narodowych, z drugiej strony pietystyczny zwrot do wewnątrz wyzwolił nowoczesną jednostkę spod zewnętrznej, obrzędowej i sakramentalnej władzy Kościoła i przyczynił się do przekształcenia rozmaitych wyznań w prywatne „wspólnoty religijne”².

Protestantyzm, traktowany tutaj jako model analityczny z pominięciem jego bardzo istotnych wewnętrznych zróżnicowań, zapoczątkował ów proces i pomógł ukształtować szczególną formę, jaką przybrało i posiada do dzisiaj zinstytucjonalizowane różnicowanie się sfer³. Protestantyzm stworzył pod tym względem znaczący historyczny precedens, wobec którego inne światowe religie musiały, i nadal muszą, zająć stanowisko. Przez wieki Kościół katolicki walczył niczym Don Kichot z heretyckimi wiatrakami nowoczesnego „wewnątrzświatowego” zwrotu i nowoczesnego różnicowania się sfer życia. Wreszcie wraz z II Soborem Watykańskim nadeszło „oficjalne”, spóźnione uznanie prawomocności nowoczesnego świata. Katolicyzm zwrócił się zapamiętale ku światu. Kościół katolicki, akceptując nowoczesną zasadę wolności religijnej, a tym samym przestając być właściwie „Kościołem” w Weberowskim sensie tego słowa⁴, podtrzymuje jednak nadal „kościelną” zasadę wspólnoty etycznej. Nowoczesny katolicyzm chce być jednocześnie religią wewnątrzświatową i publiczną. Czy może jednak istnieć nowoczesna odmiana religii publicznej, która nie ma ambicji, by stać się oficjalnym, państwowym lub społecznym, Kościołem?

PRYWATNE I PUBLICZNE RELIGIE W NOWOCZESNYM ŚWIECIE

Wychodząc od analizowanych przez Jeffa Weintrauba czterech różnych sposobów ujęcia rozróżnienia między prywatnym a publicznym, moż-

101

1

   Korzystam tu z ustaleń nie tylko Maksa Webera i Ernsta Troeltscha, lecz także Louisa Dumonta. Zob. idem, Essays on Individualism: Modem Ideology in Anthropolo-gical Perspective, Chicago 1986.

2

   Por. Mary Fulbrook, Piety and Politics: Religion and the Rise of Absolutism in England, Wiirttemberg, and Prussia, New York 1983: William J. Callahan, David Higgs (red.), Church andSociety in Catholic Europę ofthe Eighteenth Century, Cambridge 1979.

3

   Na temat wewnętrznych różnic w samym protestantyzmie por. H. Richard Niebuhr, Christ and Culture, New York 1951; Thomas G. Sanders, Protestant Concepts ofChurch and State, New York 1964.

4

   Weber, który byt twórcą typologii Kościoła i sekty, rozwiniętej następnie przez Troeltscha, twierdził, że „w pełni rozwinięta, czyli formułująca uniwersalistyczne roszczenia, instytucja zbawcza («Kościół») [...] nie może się godzić [...] na «wolność sumie-nia»”, a „«rozdział Kościoła od państwa# jest formułą, którą można wprowadzić w życie jedynie pod warunkiem faktycznej rezygnacji albo państwa, albo Kościoła z pełnego opanowania dostępnych im, w zasadzie, terytoriów". Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, przełożyła i wstępem opatrzyła Dorota Lachowska, Warszawa 2002, s. 902, 903. Więcej na ten temat zob. Benjamin Nelson, Max Weber on Church, Sect and Mysticism, „Sociological Analysis” 34, nr 2 (1973), s. 140-149.