ScannedImage 42

rygodności dla zdemonopolizowanych systemów religijnych. Problem ten będzie ponownie podjęty bardziej szczegółowo w dalszej części tej książki. W tym momencie wystarczy powiedzieć, że takie struktury wiarygodności oparte na subspołeczeństwach mają zazwyczaj charakter „sektowy”, który sam w sobie stwarza tak praktyczne, jak i teoretyczne trudności danym grupom religijnym, szczególnie tym, które utrzymują instytucjonalne i intelektualne zwyczaje, wywodzące się ze szczęśliwych czasów, kiedy to były one monopolami.

Dla jednostki istnienie w określonym świecie religijnym oznacza istnienie w określonym społecznym kontekście, w którym świat ten może utrzymać swoją wiarygodność. Tam, gdzie nomos jednostkowego życia mniej lub bardziej pokrywa się z religijnym światem, oddzielenie od tego świata oznacza groźbę anomii. Tak więc dla tradycyjnego Żyda podróż w rejony, gdzie nie było wspólnot żydowskich, była niemożliwa nie tylko ze względów rytualnych, lecz w sposób nieodwołalny groziła anomią (to znaczy anomicznym rozpadem jedynego możliwego do wyobrażenia „właściwego” sposobu życia). To samo oznaczała dla tradycyjnego Hindusa podróż poza Indie. Takich wypraw w ciemność unikano nie tylko z tego względu, że towarzystwo jedzących wieprzowinę czy też bezczeszczących krowy powodowało rytualną nieczystość, lecz ze względu o wiele ważniejszego — gdyż towarzystwo to zagrażało „czystości” żydowskiego czy też indyjskiego świata — to znaczy jego subiektywnej realności czy też wiarygodności. Zatem pytanie dręczące wygnanych przez Babilończyków: ,jak można czcić Jahwe w obcym kraju?” miało istotny poznawczy wymiar, który tak naprawdę stał się od tego czasu istotnym pytaniem diaspory judaizmu. Skoro każdy świat religijny „bazuje” na strukturze wiarygodności, która sama w sobie jest wytworem ludzkiego działania, to każdy świat religijny jest nieodłącznie nietrwały w swojej realności. Innymi słowy, „konwersja” (to znaczy jednostkowe „przeniesienie się” do innego świata) jest w zasadzie zawsze możliwa. Możliwość ta wzrasta wraz ze stopniem niestabilności czy też nieciągłości danej struktury wiarygodności. Zatem Żyd, którego społeczną atmosferę ograniczono poprzez zamknięcie w getcie, był o wiele mniej podatny na konwersję, niźli Żyd żyjący w „otwartych społeczeństwach” współczesnych krajów zachodnich (konwersja w tym przypadku oznacza „emigrację” z tradycyjnego judaizmu do jednego z różnych światów „dostępnych” w takich społeczeństwach, niekoniecznie zaś przemianę w wyznawcę chrześcijaństwa). Zarówno teoretyczne miary zapobiegania konwersjom („apologetyka” we wszystkich swoich formach), jak i ich praktyczne odpowiedniki (różne procedury „inżynierii podtrzymania” — rozwój odnoszących się do subspołeczeństw instytucji „obrony”, wychowania i wprowadzania w życie grupowe, dobrowolne ograniczenia w kontaktach społecznych, które są niebezpieczne dla podtrzymania rzeczywistości, dobrowolna grupowa endogamia itd.) w takich sytuacjach wzmagają swoją złożoność. I odwrotnie, jednostka, która pragnie konwersji i (co ważniejsze) pragnie „pozostać konwertytą”, musi budować swoje życie społeczne zgodnie z tym celem. Musi zatem odłączyć się od tych jednostek czy też grup, które tworzą strukturę wiarygodności jej minionej religijnej rzeczywistości i związać się bez reszty bardziej intensywnie i (o ile to możliwe) wyłącznie z tymi, którzy służą podtrzymaniu jej nowej religijnej rzeczywistości. Mówiąc zwięźle, wędrówka pomiędzy światami religijnymi oznacza migrację pomiędzy ich odpowiednimi strukturami wiarygodności²³. Fakt ten posiada znaczenie zarówno dla tych, którzy pragną popierać takie wędrówki, jak i dla tych, którzy pragną im zapobiegać. Innymi słowy, ten sam problem społeczno-psychologiczny dotyczy tak ewangelizmu, jak i „troszczenia się o dusze”.

religii była w stanie pokazać na licznych przykładach bliski

związek religii i społecznej solidarności. W tym momencie wywodu dobrze jest przytoczyć definicję religii używaną nieco wcześniej — jako ustanowienia, poprzez ludzkie działanie, wszechobejmującego świętego porządku, który jako święty kosmos, jest zdolny do utrzymania się w obliczu

²³ Klasycznym psychologicznym wyjaśnienia    ozostaje to proponowane przez Williama Jamesa w jego książce Doświ    _jne, Warszawa, Ki W,

1958, lecz więcej światła na jego wstępne społeczne warunki rzuciły ostatnie badania poznawczego „targowania się”, dokonujące się w „dynamice grupowej” i w psychoterapii, jak też w przymusowej politycznej indoktrynacji typu „prania mózgów”.

87