13083 ScannedImage 15

przede wszystkim świadectwem rozwoju systemu religijnego. Podstawowym warunkiem tego rozwoju była światowa ekspansja kapitalizmu, a jednak misje nie były tylko ideologiczną zasłoną dymną dla rozprzestrzeniania się kapitalizmu. Ukazywały one rozszerzanie się zróżnicowanej komunikacji religijnej w środowisku społecznym, które było świadkiem podobnego rozwoju w innych funkcjonalnie wyspecjalizowanych podsystemach. Treść tej religijnej ekspansji miała ściśle chrześcijański charakter, co wskazuje ponownie na rolę społeczno-kulturowego partykularyzmu w owym globaliza-cyjnym procesie.

Główna teza naszych dotychczasowych rozważań głosi, że zachodnia ekspansja stała się możliwa, ponieważ w europejskim społeczeństwie dominującą rolę zaczęły odgrywać funkcjonalnie wyspecjalizowane podsystemy społeczne. Rosnąca komunikacyjna sprawność tych systemów umożliwiła ostatecznie ich globalne rozprzestrzenienie się. Na poziomie struktury społecznej globalizowały się przede wszystkim takie właśnie instrumentalnie zorientowane systemy komunikacji. Jednak co najmniej do końca XIX lub początku XX wieku ekspansja tych systemów dokonywała się niemal wyłącznie za sprawą ludzi należących do kultury zachodniej. W naturalny sposób zatem wszyscy aktywni i bierni uczestnicy tego procesu utożsamiali go w owym czasie z procesem rozprzestrzeniania się zachodniego społeczno-kulturowego partykularyzmu, czy po prostu zachodniej cywilizacji. Wydawało się, że przejmowanie zachodnich technik działania musi iść w parze z przejmowaniem zachodnich wzorców we wszystkich dziedzinach życia. Faktem jest, że w tych wypadkach, w których kultura owych rozprzestrzeniających się systemów stała się częścią zachodniej kultury, globalizacja rzeczywiście oznaczała i wciąż oznacza westemizację. Identyfikacja taka napotyka poważne przeszkody ze względu na wyspecjalizowanie i instrumentalne nastawienie owych systemów funkcjonalnych.

Aby zrozumieć przyczyny tego stanu rzeczy, sięgam do Luhmannow-skiego podziału na normatywnie i poznawczo zorientowane struktury oczekiwań. Wzrost znaczenia systemów funkcjonalnych wynika zarówno z ich specjalizacji, jak i z dominującej roli, jaką odgrywają w nich poznawczo zorientowane struktury. Mówiąc językiem Webera, wysuwają one na plan pierwszy racjonalność instrumentalną. Najlepszymi tego przykładami są gospodarka kapitalistyczna i system naukowy. Nawet w tych systemach, które funkcjonują na podstawie norm zbiorowych, jak choćby systemy prawne i polityczne, typowe struktury określają kształt procedur formalnych, ale treść normatywną pozostawiają w stanie stosunkowo niedookreślonym i - z punktu widzenia systemu - w znacznym stopniu podatnym na zmiany⁴⁹. Tak więc nawet w sferze religijnej, powstawanie liberalnych, ekumenicznych, a ostatnio także kontekstualnych teologii wskazuje na rosnące znaczenie tych struktur oczekiwań, które przywiązują większą wagę do uczenia się niż do niezmiennych norm⁵⁰. Innymi słowy, globalne rozprzestrzenianie się zachodnich systemów, które przez pewien czas mogło uchodzić za szerzenie zachodniego normatywnego partykularyzmu, oznaczało w istocie ekspansję poznawczo zorientowanych struktur, które podważały uprzywilejowaną pozycję zachodniej „tradycji” nie tylko w świecie niezachodnim, ale także w pierwotnym środowisku, w którym owe systemy instrumentalne po raz pierwszy osiągnęły dominujące znaczenie.

Dochodzimy tym samym do kwestii szczególnego współoddziaływania uniwersalnego i partykularnego w warunkach globalizacji. Ze strukturalnego punktu widzenia mamy do czynienia z systemami instrumentalnymi, które działają w sposób pozwalający im rozprzestrzeniać się na obszarze całego świata, nie tyle bowiem ignorują one lokalne, normatywne partykularyzmy społeczno-kulturowe, ile podporządkowują je owym strukturom. Jak pokazaliśmy wcześniej, jedną w podstawowych form tego zawłaszczania jest podział systemu politycznego na państwa narodowe. W drugiej połowie XIX i na przestrzeni XX wieku utożsamianie globalizacji z westemizacją zaczęło budzić coraz większe wątpliwości, gdyż przedstawiciele kultur nie-zachodnich zaczęli coraz chętniej wykorzystywać do własnych celów instrumentalne cechy systemów funkcjonalnych. Głównymi przykładami są tu rozmaite niezachodnie nacjonalizmy i towarzyszące im ruchy niepodległościowe, które narodziły się w Japonii, w Chinach, w Azji Południowej,

⁴⁹    Robertson (1989a) zajmuje podobne stanowisko, kiedy odróżnia uniwersalną formę od partykularnej treści w społeczeństwach narodowych. Jednym z moich głównych zamierzeń jest analityczna rozbiórka nadmiernie hipostatycznego pojęcia społeczeństwa narodowego i ponowne uporządkowanie jego rozmaitych aspektów w formie bardziej złożonego obrazu, który nie zrównuje procesu budowania globalnie skontekstualizowa-nych tożsamości z procesem samej globalizacji.

⁵⁰    Zob. rozważania na temat teologii wyzwolenia w rozdziale 6 niniejszej książki.

103