60729 ScannedImage 12

Jeśli zatrzymamy spojrzenie na tym problemie, to możemy już wyróżnić następujące typy religijnych organizacji: kult, sektę w stadium początkowym, sektę jako organizację trwałą, denominację, kościół. Uzyskuje się w ten sposób, co oczywiste, jedynie wycinek rzeczywistości zorganizowanych religii. Coraz wyraźniej widać, że codzienny język raczej zaciemnia występujące tutaj zależności i różnice aniżeli je rozjaśnia. Na przykład Świadkowie Jehowy, Nowi Apostołowie, mnisi Hare-Kryszna zaliczani są w języku dominującej kultury do sekt, ale gdzie tkwią tutaj wspólne cechy, umożliwiające taką kategoryzację? W stosunku do świata? Ten jest niezwykle zróżnicowany w przypadku każdej z grup. W dyscyplinie wewnętrznej? Także i tu istnieje duża różnorodność. W ogóle nie zostaje natomiast uwzględniona rozmaitość systemów wierzeniowych i ich wpływ na kształtowanie organizacji. Bryan Wilson zauważył, że zaniedbywanie tego aspektu prowadzić może do błędnych sądów¹.

Biorąc pod uwagę te trudności można by zbudować syntetyczną typologię, próbującą uwzględnić wszystkie — lub przynajmniej najistotniejsze — kryteria, które spotkały się z zainteresowaniem w literaturze socjologicznej ostatnich dziesięcioleci. Jest oczywiście możliwe dorzucenie do już istniejących typologii kolejnej! Uważam jednak to nieskończone ich pomnażanie za mało płodne i dlatego chciałbym poniżej zaprezentować taką, która osiągnęła pewien poziom doskonałości, a oprócz tego pod względem aparatury pojęciowej stanowi zbliżenie do praktyki badawczej. J. Milton Yinger przedstawił w 1970 roku do dyskusji model uwzględniający trzy zmienne²:

1)    wymiar uczestnictwa członków społeczeństwa w wyznaniu,

2)    wymiar zgodności ze społecznymi wartościami,

3)    wymiar złożoności organizacyjnej.

Zmienne te wymagają wyjaśnienia. Pierwsza oznacza nic innego jak stosunek liczby członków systemu religijnego do liczby wszystkich członków społeczeństwa. Wymiar zgodności ze społecznymi wartościami to kryterium sygnalizowane już w poprzednim punkcie jako „stosunek do świata”. Wymiar złożoności organizacyjnej daje się jedynie pośrednio uwzględnić w dychotomii kościół — sekta; zmienna ta powstała raczej jako efekt dyskusji wokół pojęć „kult” versus „sekta”; poza tym dodać należy, że Yinger wiąże z tą zmienną dystynkcję między strukturami religijnymi a społecznymi, zabieg problematyczny, prowadzący — jak zostanie to jeszcze pokazane — do pewnych trudności. Na podstawie tych trzech zmiennych, które nie podlegają dychotomi-zacji, lecz skalowane są nominalnie, Yinger sporządza następujący diagram³:

I.    Wymiar uczestnictwa członków społeczeństwa w grupie religijnej

wysoki    niski

II.    Wymiar zgodności z wartościami społecznymi⁴

wysoki    niski

Wysoki

HI. Wymiar

złożoności organizacyjnej i dystynkcji struktur religijnych

Niski

A. Uniwersalny Kościół instytucjonalny

C. eklezja zinstytucjonalizowana	E. zinstytucjonalizowana denominacja	rzadko	nie istnieje
D. eklezja rozproszona	F.rozproszona denominacja	G. sekta ustabilizowana	nie istnieje
rzadko	rzadko	H. ustabilizowana sekta laicka	I. ruch sektowy
nie istnieje	nie istnieje	nie istnieje	J. sekta charyzmatyczna

. Uniwersalny kościół rozproszony

B

Wszystkie skalowane zmienne określone są tylko w swych punktach krańcowych. Wartości pośrednie (dwie) służą jedynie uwydatnieniu kontinuum. Podobnie dziesięć wymienionych organizacji religijnych stanowi tylko przykłady faktycznie niemal nieograniczonej liczby grup.

171

1

   B. W i 1 s o n, Typologie des Sectes dans une Perspective Dynamique et Comparative, w: Archives de Sociologie des Religions 16 (1963), s. 49 i nast.

2

   J. M. Yinger, The Scientific Study ofReligion, 1970, s. 259 i nast.

3

   Model ten jest na pierwszy rzut oka niezbyt czytelny, gdyż nie można go tu przedstawić w trzech wymiarach.

4

   U Yingera druga zmienna została sformułowana negatywnie i przez to przyporządkowana w odwrotnym kierunku.