Kognitywizm jako nowe spojrzenie na język

2

KOGNITYWIZM JAKO NOWE SPOJRZENIE NA JĘZYK

Kognitywizm to prąd metodologiczny ukształtowany w lingwistyce amerykańskiej w I. 80. XX w. Głównymi teoretykami lingwistyki kognitywistycznej są: R. Langacker, G. Lakoff, R. Jackendoff.

Podstawowym zakresem badań są zasoby konceptualizacji (pojęciowej organizacji) wiedzy o świecie w wypowiedziach i w utrwalonych znaczeniach jednostek jęz.

Gramatykę traktuje się jako inwentarz utrwalonych przez konwencję jednostek danego języka, przy czym przez jednostki jęz. rozumie się nie tylko morfemy, wyrazy czy ustalone połączenia wyrazowe, ale też struktury gramat. Struktury te są bowiem usankcjonowanymi przez konwencję sposobami wyrażania typowych sytuacji w świecie.

W ukształtowaniu tego nurtu istotna rolę odegrały:

1.    ugruntowane przez semantykę generatywną tezy, że w procesie komunikacji siłę generatywną ma komponent semant., względem którego komponenty syntaktyczny i fonologiczny pełnią f-cję interpretacyjną, a w konsekwencji niepowodzenia prób formalizacji tak rozumianego generowania wypowiedzi wystąpienie dość powszechnego wśród j-znawców sceptyzmu co do możliwości stworzenia zadowalającego modelu generatywnego języka;

2.    przedstawienie przez amer. psychologa E. Roacha teorii prototypów, zgodnie z którą znaczenia są kategoryzowane w świadomości mówiących na podstawie cech typowych egzemplarzy danej klasy, a potem ogarniają również egzemplarze niemające wszystkich właściwości charakterystycznych;

3.    upowszechnienie wśród lingwistów triadycznej koncepcji znaku Ch. S. Peirce'a i nieskończonego procesu semiozy tego autora, lepiej wyjaśniających procesy symbolizacji, metafory i metonimii niż dwustronna teoria znaku.

W lingwistyce kognitywnej przyjmuje się, że na proces konceptualizacji składają się idealne modele kognitywne, wyodrębnione na podstawie określonych modeli kult., światopoglądowych, poznawczych, a także cechy stereotypowe, wynikające z przesądów, uprzedzeń.

Podstawową f-cją jęz. jest metaforyzacja i metonimizacja. Obejmują one nie tylko wyrazy, ale i kategorie gramat. Lingwistyka kognitywna odrzuca podział znaczeń na jęz. i encyklopedyczne (pozajęz.). Wszystkie cechy semant. są encyklopedyczne, języka bowiem uczymy się i używamy w świecie. Na struktury kognitywne nakładają się informacje zmysłowe, (notoryczne i in.

Przy interpretacji wypowiedzeń wprowadza się pojęcie sytuacji oglądu, zw. też obrazowaniem albo portretowaniem sceny, które obejmuje:

profil - to, na czym w danej chwili koncentruje się konceptualizacja przedstawionej sytuacji; uszczegółowienie - st. dokładności przedstawienia o krańcowych p-tach zw. szczegółowością; zakres treści konceptualist. - ogół treści, które dane wyrażenie przywołuje jako bazę konieczną do zrozumienia jego znacz.;

wyróżnienie - wysunięcie na I plan 1 z elementów, który nazywamy figurą I-planową albo trajektorem. Najważniejsze w analizie kognitywnej jest pojęcie profilu, czyli zespołu modeli konceptualnych (domeny, dziedziny) i relacji, na podstawie których wyodrębnia się daną jednostkę jęz. w danej wypowiedzi i w danym jęz. Lingwistyka kognitywna odrzuca wyróżnianie w jęz. odrębnych poziomów - słownik, morfologia i składnia tworzą continuum jednostek o różnym st. złożoności i schematyczności. Podstawowe kategorie gramat. są traktowane jako jednostki jęz. o maksymalnym st. schematyczności, reguły gramat. są tu sprowadzone do konstrukcji gramat., które są złożonymi jednostkami symbolicznymi o maksymalnym st. schematyczności.

Reguły gramatyki są jedynie uogólnionym sposobem mówienia o jęz., ale zakres stosowania jest wyznaczony przez zbiór wyrażeń, do których utworzenia mają one zwykle zastosowanie. Z II strony reguły te dopuszczają ekstrapolację, tzn. zastosowanie ich do utworzenia konstrukcji nowatorskiej.

Lingwistyka kognitywna stawia sobie za cel modelowanie obrazu świata utrwalonego w jęz. Otwiera to szerokie perspektywy poznawcze, a może mieć istotnie zastosowanie praktyczne przy modelowaniu jęz. sztucznej inteligencji, mogącej nie tylko odróżnić zachowania jęz. przewidywalne od nieprzewidywalnych, ale też wśród tych ostatnich zachowania motywowane.

Lingwistyka kognitywna otwiera nowy etap w rozwoju badań nad jęz. i przynosi ważne informacje o strukturze znaczenia oraz wpływie jęz. na postrzeganie świata.

Charles Spencer Pierce - filozof, logik, semiotyk amer.

Od 1925 interesował się semiotyką. Semiotyka ta, nawiązująca do tradycji stoików staroż. Grecji, przyjmuje, że znak jest triadą złożoną z reprezentemu (środka przekazu), przedmiotu i interpretanta (znacz, znaku). Przedmiot znaku może istnieć realnie lub może być przedmiotem idealnym. Znak nie reprezentuje przedmiotu w całości, ale tylko pod pewnym względem.

Znak może być związ. z przedmiotem w trojaki sposób - przez:

1.    podobieństwo do przedmiotu (znak ikoniczny);

2.    realny zw. (wskaźnik);

3.    zw. konwencjonalny (symbol).

Znak jako triada jest myślą - może więc być interpretow. tylko przez in. myśl -» znacz, znaku możemy poznać tylko przez przełożenie go na in. znak, a to z kolei prow. do nieskończoności semiozy, czyli interpretacji znacz.

Semioza ulega przerwaniu tylko w 2 przyp.:

1. gdy znak, zamiast być przekładany na in. znaki, wywołuje uczucia;

2. gdy znak, zamiast być przekładany na in. znaki, skłania do działania.

Koncepcje Peirce'a oddziaływały na kształtowanie się współcz. teorii znaku.