57455 ScannedImage 12

Świętym, jeszcze częściej na własnych przeżyciach i doświadczeniach, napisane bardzo prosto tak, by były zrozumiałe dla każdego, nawet najprostszego człowieka. Obok sentencji znajdziemy w zbiorach apofteg-matów krótkie lub dłuższe opowiadania.

Apoftegmaty najpierw kursowały z ust do ust. Spisano je w V w., kiedy nastąpiły najazdy plemion beduińskich na Egipt i życie zakonne zaczęło tam upadać. Cel ich był jasny: zbudować nowe pokolenia mnichów, pokazując im świetlane przykłady starców, równocześnie dokładając nowe, im współczesnych, by wykazać, że życie zakonne nie upadło jednak zupełnie. Wtedy też powstają wielkie zbiory apoftegmatów: Gerontikon (od gr. geron - starzec) (Księga Starców), inaczej zwany Alphabetikon (zbiór ułożony według alfabetu) - uszeregowano tu apoftegmaty w porządku alfabetycznym, wedle/imion Ojców, którzy je wygłaszali. Tę to księgę zawiera niniejszy tom. Innym zbiorem był zbiór systematyczny, czyli według tematów, które Ojcowie omawiają. Ten zbiór zachował się jedynie w przekładzie łacińskim. Istnieje szereg innych zbiorów, mniejszych lub większych oraz pojedynczych apoftegmatów cytowanych przez różnych autorów. Zachowały się one w licznych przekładach na języki starożytnego chrześcijaństwa: koptyjski, gruziński, armeński, syryjski, etiopski, starosłowiański itd. Dodajmy, że w Kościołach Wschodnich apoftegmaty stanowią dotychczas jedną z podstawowych lektur duchownych. Zwróćmy uwagę na fakt, że większość literatury dotyczącej żyda zakonnego w Egip-de doszła do nas nie w oryginale, ale w przekładach, czyli przeszły przez sito innej kultury. Pisma pachomiańskie przeszły przez podwójne sito -przełożone na grekę, a następnie na łacinę. Apoftegmaty wprawdzie są świadectwem Koptów o świecie koptyjskim, ale i one doszły do nas poprzez przekład grecki czy łaciński.

Alphabetikon czy Gerontikon ułożony jest alfabetycznie według imion Ojców: apoftegmaty są zgrupowane pod imieniem danego Ojca, co pozwala na uchwycenie jego rysów charakterystycznych. Mogą tu jednak zdarzać się pomyłki, bywa i tak, że te same apoftegmaty w różnych zbiorach są przypisywane różnym Ojcom. Nie jesteśmy w stanie zidentyfikować wszystkich Ojców, co zresztą zobaczymy czytając komentarz, a nawet podejrzewa się, że były pomyłki co do samych imion: na przykład z Sisoe zrobiono Tithoe. To są jednak wyjątki. Ogólnie można stwierdzić, że apoftegmaty pozwalają nam scharakteryzować postacie poszczególnych Ojców. W obrębie danej litery zazwyczaj Ojcowie są uszeregowani według ich ważności - na przykład zbiór otwiera postać św. Antoniego.

Obecny zbiór powstał przed początkiem VI w., ponieważ zna go już Reguła św. Benedykta. Redaktor zbioru opatrzył go wstępem (Prolog).

Jak już wspomnieliśmy apoftegmaty są do dnia dzisiejszego lekturą duchową chrześcijańskiego Wschodu, w Polsce natomiast stanowią zupełnie nie znaną dziedzinę. Ten tom stanowi pierwszą próbę zbliżenia ich polskiemu czytelnikowi - obszerny wybór różnych zbiorów apoftegmatów spisanych w różnych językach jest przygotowywany dla serii „Pism starochrześcijańskich pisarzy” wydawanych przez ATK.

Kończąc ten wstęp chciałbym podziękować za pomoc w rozwikłaniu wielu problemów zarówno filologicznych jak i historycznych p. prof. dr hab. A. Świderkównie i p. doc. dr hab. E. Wipszyckiej z Uniwersytetu Warszawskiego; ich kompetentna pomoc pozwoliła nie tylko na uniknięcie widu błędów, ale i na udoskonalenie samego tekstu.

Warszawa, 27 lipca 1981, w dniu iw. Cyryla, patriarchy Aleksandrii.

Uwagi bibliograficzne

Obszerną bibliografię na temat apoftegmatów znajdziemy w PSP 33, t. 2, s. 219-240. Tu podajemy podstawowe prace polskie.

Przekład niniejszy opiera się na wydaniu ateńskim (wyd. Astir 1970) będącym zasadniczo przedrukiem wydania Coteliera zawartego w PG 65, 72-439, z wprowadzeniem niewielkich poprawek. Wydanie uzupełniono apoftegmatami, które podaje J. C. Guy, Recherches sur la tradition grecque des apophthegmata Pahum, Bnuelles, 1962, 20-54.

Przy opracowaniu komentarza dopomogły przekłady: włoski L. Mor-tari, Vita e detti dei Padri del Deserto, Roma 1975, t. 1-2 (wyd. Citta Nuova), i niemiecki B. Millera, Weisung der Vdter, Freiburg Br. 1965 (wyd. Lambertus Verlag, ten sam tekst zawiera bardziej dostępne wydanie lipskie z 1974 dokonane przez St. Benno Verlag).

Najobszerniejszy polski wybór apoftegmatów znajdziemy w dwutomowym wydaniu w PSP 33, t. 1-2, 1986 r., z obszernymi wstępami i komentarzem.

27