7

202 PLAN KONTYNUACJI „BUDOWY ŚWIATA HISTORYCZNEGO”

własnym przeżywaniu i doświadczane przez nas w niezliczonych wypadkach, jest zawsze obecne i gotowe wraz ze wszystkimi tkwiącymi w nim możliwościami. Ten stan umysłu dany w żądaniu rozumienia nazywamy wchodzeniem-w-położenie innego człowieka czy też wgłębianiem się w pewne dzieło. Wówczas każdy wers jakiegoś poematu, dzięki związkowi wewnętrznemu w przeżyciu, z którego utwór bierze swój początek, zostaje na powrót przemieniony w życie. Możliwości, jakie tkwią w psychice, zostają pobudzone zewnętrznymi słowami użytymi w elementarnych operacjach rozumienia. Psychika wkracza na drogę, do której przywykła, gdy w pokrewnej sytuacji życiowej niegdyś radowała się i cierpiała, pragnęła czegoś i działała. Otwierają się przed nią niezliczone drogi w przeszłość i w marzenia o przyszłości; przeczytane słowa inicjują niezliczone ciągi myśli. Na przedstawienie jakiejś zewnętrznej sytuacji w poemacie korzystnie oddziałuje już to, że słowa poety ewokują właściwy jej nastrój. Również tu daje o sobie znać wspomniana już zależność, zgodnie z którą ekspresje przeżycia zawierają więcej, niż tkwi w świadomości poety lub artysty, i dlatego też mogą więcej ewokować_vJeśli perspektywa rozumienia zakłada obecność jasnego przeżytego związku psycfiićinego. to można ją również określić jako przeniesienie własnej jaźni w daną całość uzewnętrznień życia.

Na podłożu tego przeniesienia się myślą, tej transpozycji, powstaje najwyższa forma aktywnej obecności całego życia psychicznego w rozumieniu - odtwarzanie i przeżywanie odtwórcze. Rozumienie jako takie jest operacją odwrotną w stosunktudo^amego^prócesu tworzenia. Doskonałe współ-pr^egywatrie-włąże-eię-gtymr że zrozumienie przebiega zgodnie z tokiem dziania się. Stale posuwając się naprzód, towarzyszy samemu biegowi życia. W ten sposób poszerza się proces przenoszenia się w przedmiot, czyli proces transpozycji. Przeżywanie odtwórcze jest tworzeniem zgodnym z tokiem dziania się. W ten sposób towarzyszymy dziejom współczesnym, jakiemuś wydarzeniu w odległym kraju lub temu, co się rozgrywa w psychice bliskiego nam człowieka. Przeżywanie odtwórcze osiąga swoją doskonałość tam, gdzie wydarzenie uległo przetworzeniu w świadomości poety, artysty lub dziejopisarza i staje przed nami na stałe utrwalone w dziele.

Poemat liryczny umożliwia w ten sposób w następowaniu po sobie wersetów odtwórcze przeżywanie pewnego kompleksu przeżyciowego - nie tego rzeczywistego, który pobudził poetę, lecz tego, który na jego podłożu poeta wkłada w usta pewnej idealnej osoby. Sekwencja scen przedstawienia teatralnego umożliwia przeżywanie odtwórcze fragmentów z przebiegu życia występujących osób. Opowiadanie powieścio-pisarza lub narracja dziejopisa, idąca śladem procesu dziejowego, wywołuje w nas przeżywanie odtwórcze. Wielki sukces przeżywania odtwórczego polega na takim uzupełnieniu fragmentów pewnego procesu, że możemy go uznać za pewną ciągłość.

Na czym więc polega to przeżywanie odtwórcże? Tego proces interesuje nas jedynie z uwagi na to, co sprawia; nie chodzi tu o podanie jego psychologicznego objaśnienia. Dlatego nie rozważamy również stosunku tego pojęcia do pojęcia współodczuwania oraz wczucia, chociaż ich związek wyraźnie polega na tym, że współodczuwanie wzmacnia energię przeżywania odtwórczego. Dostrzegamy natomiast doniosły wkład tego przeżywania odtwórczego w przyswajanie świata duchowego. Stanowią o nim dwa czynniki. Każde żywe uobecnienie sobie pewnego otoczenia i pewnej sytuacji zewnętrznej pobudza w nas przeżywanie odtwórcze. Fantazja zaś potrafi wzmacniać lub osłabiać wymowę postaw, sił, uczuć, dążeń, nastawień ideowych, charakteryzujących nasz własny układ życia, aby odtworzyć wszelkie inne życie psychiczne. Gdy podnosi się kurtyna i na scenie zjawia się Ry-