8

204 PLAN KONTYNUACJI „BUDOWY ŚWIATA HISTORYCZNEGO”

szard, wrażliwy widz, śledząc jego słowa, wyraz twarzy i ruchy, jest zdolny przeżyć odtwórczo coś, co leży poza wszelką możliwością jego rzeczywistego życia. Baśniowy las w Jak wam się podobaf'⁰ wprawia w nastrój, który pozwala nam odtworzyć wszelkie nadzwyczajne zjawiska.

Z przeżywaniem odtwórczym wiąże się znaczna część nabytych dóbr duchowych, jakie zawdzięczamy dziejopisarzowi i poecie. W przebiegu życia każdej osoby dokonuje się ciągle ustalanie, które ogranicza jej wewnętrzne możliwości. Kształtowanie własnej istoty decyduje u każdej osoby o jej dalszym rozwoju. Krótko mówiąc, gdy tylko weźmie ona pod uwagę trwałą ograniczoność swojej sytuacji czy formę związku życiowego, który uzyskała, doświadczy, że zakres nowych spojrzeń na życie i wewnętrznych przemian jej osobowego istnienia jest ograniczony. Rozumienie otwiera rozległą krainę możliwości, które nie występują pośród wyznaczników jej rzeczywistego życia. Możliwość przeżywania stanów religijnych we własnej egzystencji jest w moim życiu bardzo ograniczona, podobnie jak w życiu większości dzisiejszych ludzi. Jednak przeglądając listy i rozprawy Lutra, relacje jego współczesnych, protokoły dysput religijnych i soborów oraz jego spraw urzędowych, przeżywam proces religijny, w którym chodzi o życie i śmierć, przy czym ma on taką siłę erupcji i energii, że dla człowieka naszych czasów leży on poza wszelką możliwością przeżywania. Jestem jednak zdolny przeżyć go odtwórczo. Wżywam się w okoliczności: wszystko w nich sprzyja nadzwyczajnemu rozwojowi wewnętrznego życia religijnego.

W klasztorach dostrzegam technikę obcowania ze światem niewidzialnym, dzięki której świadomość mnichów stale zwraca się ku sprawom zaświatowym; kontrowersje teologiczne stają się tu problemami życia wewnętrznego. Obserwuję, jak to, co kształtuje się w klasztorach, poprzez niezliczone kanały - ambony, spowiedź, katedrę profesorską, uczone pisma - szerzy się w świecie laickim, i oto dostrzegam, jak sobory i ruchy religijne wszędzie rozpowszechniły naukę o niewidzialnym Kościele i powszechnym kapłaństwie, jak łączy się ona z wyzwoleniem osobowości w życiu świeckim, jak to, co po intensywnych walkach zostało zdobyte w samotności klasztornej celi, utwierdza się pomimo oporu Kościoła. Chrześcijaństwo jako siła kształtowania życia samego w rodzinie, zawodzie, stosunkach politycznych - oto jest nowa potęga, której sprzyja duch czasu w miastach i wszędzie tam, gdzie pracuje się na rzecz kultury, u Hansa Sachsa¹¹, u Diire-ra¹². Rozwój Lutra, kroczącego na czele tego ruchu, przeżyć możemy na podstawie związku, który począwszy od tego, co ogólnoludzkie, poprzez sferę religijną i jej historyczne wcielenia, przenika w samą jego indywidualność. Tak oto proces ten otwiera nam świat religijny wczesnego okresu reformacji, obecny w nim i jego towarzyszach, poszerzający nasz horyzont o możliwości życia ludzkiego, które tylko na tej drodze stają się dla nas dostępne. W ten sposób człowiek zdeterminowany od wewnątrz może dzięki wyobraźni przeżyć wiele różnych rodzajów egzystencji. Pomimo ograniczenia przez okoliczności otwiera się przed nim egzotyczne piękno świata oraz dziedziny życia, których nigdy nie zdoła osiągnąć. Mówiąc ogólnie: skrępowany i określony przez realia życia, człowiek zyskuje wolność nie tylko poprzez sztukę - na co często zwracano uwagę - lecz również dzięki rozumieniu tego, co dziejowe. I to oddziaływanie historii, jakiego nie dostrzegli jej najnowocześniejsi pomniejszyciele, zostaje poszerzone i pogłębione na dalszych etapach świadomości historycznej.

6. Wykładnia lub interpretacja

Jakże wyraźnie widać na przykładzie rekonstruowania i odtwórczego przeżywania tego, co inne i przeszłe, że rozu-