ScannedImage 45

lizm, socjalizm, kapitalistyczna polityka otwartych drzwi (open-door capi-talism), edukacja świecka⁸⁶, a nawet postęp gospodarczy, wydają się zawodzić. Jeżeli transcendencja oznacza zastosowanie religijnych odpowiedników dawnych struktur społecznych do całkowicie odmiennych podziałów współczesnych, to taka definicja pokazuje jedynie, że dzisiejsze struktury nie stanowią dla tamtych realnej alternatywy.

Ruchy religijne wyrastające z opcji konserwatywnej różnią się pod | wieloma względami od swoich liberalnych odpowiedników. Podstawowa ! różnica polega na tym, że zdaniem zwolenników opcji konserwatywnej | publiczny wpływ religii powinien posiadać umocowanie prawne. Podsta-| wowe zasady religijne powinny być zapisane w prawie, by ich oddziaływanie nie opierało się wyłącznie na „możliwych do stwierdzenia skutkach”. Konserwatywni przywódcy religijni kładą ogromny nacisk na kodeks moralny partykularnej grupy kulturowej, widząc w nim wyraz boskiejwoli. W globalnym środowisku społecznym, które z zasady zaciera granice grup kulturowych, a tym samym sprzyja pluralizmowi postaw religijno-moralnych, istnieje niewielka szansa na to, aby któryś ze światopoglądów kulturowych zdobył znaczącą przewagę, bazując jedynie na własnych odrębnych wartościach.

Alternatywą jest przejęcie kontroli nad pewnym ograniczonym terytorium zdominowanym przez jedną kulturę i poskromienie panującego tam pluralizmu. Taki cel przyświecał z pewnością Nowej Chrześcijańskiej Prawicy w Stanach Zjednoczonych, ekstremistom sikhijskim w Pendżabie, przedstawicielom upolitycznionego neoortodoksyjnego nurtu w Izraelu i islamskim fundamentalistom na Środkowym Wschodzie. Biorąc pod uwagę problemy dotyczące granic terytorialnych, współistnienie systemów prawnego i politycznego oraz to, że państwo narodowe w warunkach glo-balizacji/modemizacji stało się miejscem instytucjonalizacji społeczno-kulturowych partykularyzmów, nic dziwnego, że tego rodzaju wysiłki okazują się często (ultra)nacjonalistyczne zarówno w teorii, jak i w skutkach. Róż- ^{1 2}

nica pomiędzy opcją liberalną a konserwatywną pokazuje wyraźnie, że ta druga wykorzystuje i umacnia segmentacyjne i terytorialne zróżnicowanie w ramach nowoczesnego globalnego systemu politycznego państw. Jest to kolejny dowód na to, że opcja konserwatywna-W religii globalnej jest odzwierciedleniem struktur społeczeństwa globalnego, a nie tylko reakcją przeciwko nim.

-To, co nazwałem tutaj konserwatywną performatywną opcją religijną w nowoczesnym świecie, na pierwszy rzut oka wydaje się nie współgrać z prymatem instrumentalnej dyferencjacji funkcjonalnej. Jednym z najbardziej oczywistych celów wielu ruchów, dających się zaliczyć do tej opcji, jest odróżnicowanie szeregu obszarów funkcjonalnych, przede wszystkim religii i polityki, ale także między innymi religii i rodziny, religii i edukacji oraz religii i gospodarki. Odróżnicowanie przy jednoczesnym braku alternatywnej bazy strukturalnej, chociażby takiej, jaką zapewniała w dawnych typach społeczeństw dyferencjacja hierarchiczna oparta na grupach statusowych, jest jednak nadal odpowiedzią na problemy globalizacji w kategoriach prymatu funkcji/Tęgo rodzaju ruchy religijne, jak rewolucja irańska, i pF%ną~rozwiążac'wszystkie problemy społeczne, przyznając systemowi religijnemu i jego wartościom najwyższe miejsce pośród wszystkich innych dziedzin funkcjonalnych. Podobnie jak dominacja gospodarki w dziewiętnastowiecznej zachodniej Europie lub dominacja polityki w Ludowej Republice Chin, także próba zwalczania efektów dominacji funkcjonalnej pod sztandarem systemu religijnego w najlepszym razie może być uznana za krytyczno-adaptacyjną odpowiedź na globalizm, w której dominującą rolę odgrywa właśnie funkcja³. W niektórych regionach świata może ona przez dłuższy okres powstrzymywać falę modernizacji i niwelować część najbardziej destrukcyjnych skutków globalizacji, być może nawet do czasu, aż system globalny załamie się pod ciężarem wygenerowanych przez siebie problemów. Nie neguje ona jednak zasadniczej struktury społeczeństwa globalnego.

163

1

⁸⁶ Nie jest bez znaczenia fakt, że typowi członkowie Dżihadu w Egipcie i typowi zwolennicy Bhindranwale w Pendżabie to stosunkowo dobrze wykształceni młodzi przedstawiciele klasy średniej lub niższej klasy średniej (lower-middle class). Zob. Nayar

2

Singh, 1984: 23 oraz Ibrahim, 1986: 355.

3

Taktykę polegającą na faworyzowaniu komunikacji religijnej w celu zahamowania postępów nowoczesności stosowano z powodzeniem w Quebecu przez niemal całe stulecie. Ostatecznie jednak kontrolowane przez religię struktury stworzone z myślą o powstrzymaniu fali nowoczesności przyczyniły się w znacznej mierze do szybkiej modernizacji Quebecu po drugiej wojnie światowej. Zob. Beyer, 1989.