shils
8

46

reprezentatywne dla normalnych stosunków istniejących między wspólnotami religijnymi i społeczeństwem. Zwykle odnoszą się do siebie w sposób pojednawczy. Mimo to. ponieważ religijne wspólnoty czczą transcendentnego Boga i transcendentną domenę, której centrum stanowi Bóg. normującą ziemskie życie, muszą pojawiać się sporadycznie konflikty między przywiązaniem do wspólnoty religijnej i przywiązaniem do społeczeństwa.

Jednostka

Nie sposób odpowiedzieć na pytanie: ..Co to jest społeczeństwo obywatelskie?”, bez wzięcia pod uwagę, choćby i bardzo pobieżnie, jednostki i indywidualizmu. Nawet w bardzo tradycjonalnych społeczeństwach każda istota ludzka jest jednostką - taka jest natura życia. Wizja tradycjonalnego społeczeństwa, w którym jednostki nie są wyróżniane i nie mają znaczenia, a o wszystkim decydują role odgrywane w rządzonej przez tradycję zbiorowości, z pewnością jest przesadna. Jednostki odznaczające się niepowtarzalnymi cechami istnieją wszędzie, we wszystkich typach społeczeństw.

Nowoczesne społeczeństwa zachodnie, szczególnie w ich łiberal-nodemokratycznej fazie, rzeczywiście wyróżnia respekt dla jednostki. uznana przez nie za zasadę prawomocność upodobań, aspiracji i ambicji jednostek. Idealiści utrzymywali, że kultywowanie harmonijnej osobowości jednostki stanowi najwyższe dobro (choć nie jedyne): utylitarystyczni liberałowie przyznawali jednostce wolność dążenia do osiągnięcia, za pomocą dowolnych środków, celów, jakie sobie wyznaczyła, w granicach ustanowionych przez wymogi publicznego ładu, pod warunkiem, że te same prawa przysługują wszystkim jednostkom. Rynek stanowił tę społeczną strukturę, która umożliwiała urzeczywistnienie tej wizji jednostki.

To właśnie w tych nowoczesnych społeczeństwach zachodnich idea społeczeństwa obywatelskiego została rozwinięta i w pewnym stopniu zrealizowana w tym samym czasie, gdy jednostka zyskiwała tak wielkie znaczenie. To więcej niż paradoks - to antynomia.

Idea społeczeństwa obywatelskiego ogranicza bowiem bez wątpienia możliwość urzeczywistnienia ideału jednostki. Społeczeństwo obywatelskie zmniejsza oddziaływanie pierwotnych i etnicznych społeczności, powściąga wzajemną nietolerancję sekt i kościołów, minimalizuje wpływy ekstremistycznych ugrupowań politycznych, musi więc także limitować zakres działań jednostek. Nie znaczy to jednak, że społeczeństwo obywatelskie wyklucza całkowicie indywidualność. Wszak pluralizm stanowi przesłankę społeczeństwa obywatelskiego, a z punktu wadzenia jednostki odpowiednikiem pluralizmu jest indywidualizm. Społeczeństwo obywatelskie nie wymaga wyrzeczenia się indywidualności w większej mierze niż przynależność do rodziny, narodu czy grupy etnicznej. Żadna z tych społeczności nie domaga się całkowitej rezygnacji z indywidualności, a jeśli to czyni, jej roszczenia są skazane na klęskę.

Nie należy także sądzić, że nadejdzie czas, gdy zanikną wszelkie konflikty między indywidualnością i zobowiązaniami narzucanymi przez życie w społeczeństwie obywatelskim. Anarchiści, marksiści, a ostatnio profesor Jurgen Habermas. twierdzą, że gdy zniesiona zostanie władza i .,prywatna własność środków produkcji", zapanuje całkowita harmonia celów: że komunikacja, w którą nie ingeruje władza, doprowadzi do doskonałego porozumienia, a całkowite wzajemne zrozumienie ustanowi absolutną harmonię celów. W tej sytuacji społeczeństwa obywatelskie stanie się zbędne - nie będzie miało do spełnienia żadnych zadań.

Lecz zanim dotrzemy do tej niemożliwej do urzeczywistnienia kulminacji ludzkich dziejów, społeczeństwo obywatelskie będzie miało zadania do spełnienia. Jednym z nich jest utrzymywanie w ryzach konfliktów jednostek zdążających do sprzecznych celów'. Bo podobnie jak pluralizm powołuje do życia społeczeństw¹© obywatelskie, rodząc jego potrzebę, także indywidualizm powołuje do życia społeczeństwo obywatelskie, które mu zagraża.

Jednak nie mamy tu do czynienia wyłącznie z przeciwieństwem. Ich wzajemny stosunek może mieć także pozytywny charakter. Świadectwem rozwoju indywidualności i jej przejawem jest często wzrost zdolności współodczuwania. umiejętność ..stawiania się w sytuacji innej osoby", rozumienia innych ludzi. Ten rozwój jednostki polega na rozw oju jej osobowości i samoświadomości, lecz często towarzyszy mu także jasne uprzytomnienie sobie zbiorowej samoświadomości, w której dana jednostka uczestniczy.

Tłumiąc i ograniczając konflikty oraz ich czasem gwałtowane przejawy, społeczeństwo obywatelskie przyczynia się także do roz-