skan47

W"

Schemat przebiegu komunikacji z użyciem wskaźników językowych, w efekcie której powstaje relacja dominacji (oprać. J.W.)

6.6. Obraz dominacji i dominanta we frazeologii

Język deponuje utrwaloną społecznie wiedzę o świecie, która daje się przez ten język poznać. Doświadczenie oraz kategorie, które były kulturowo istotne w sposobie pojmowania dominacyjnych relacji, musiały się ustalić we frazeologii. Semantyczna analiza związków frazeologicznych odnoszących się do relacji nierównorzędnych powinna doprowadzić nas do wyodrębnienia takich kategorii. Za pośrednictwem frazeologii historyczne stosunki władzy (a więc także kategorie dominacyjne w relacjach) projektowane są na różnego rodzaju okazjonalne relacje. Ciągłe użycie tych frazeologizmów, a przez to ciągła projekcja zawartych w nich kategorii na rzeczywistość konserwuje wypracowaną przed wiekami koncepcję dominanta. Warto więc spróbować określić, jaka koncepcja dominanta utrwaliła się w języku polskim, co pośrednio jest podstawą współczesnych schematów myślenia i wzorów zachowań dominacyjnych.

Historycznie ucieleśnia dominanta parł¹-, gospodarz lub szlachcic. Ziemianin, który „czyni sobie ziemię poddaną” w dosłownym sensie, odtwarza feudalny system stosunków społecznych. Pan podziwia i szanuje to, czego dotąd mu się nie udało podporządkować, albo co podporządkowuje mu się z trudem i ma odpowiednio duże rozmiary, wskazujące na siłę, np. byk czy ogier. Inne, mniejsze, niepodporządkowujące się stworzenia wydają się po prostu złośliwe⁸³. To, co podporządkowane, staje się zarazem zwyciężone i zasługuje na pogardę, np. krowa, Świnia, owca, koza. Jest to specyficzny typ myślenia, np. w Indiach krowa ze względu na swe rozliczne zalety i legitymację mitologiczną jest traktowana z szacunkiem. W języku polskim o dobytek należy dbać, ale się z nim nie fraternizo-wać⁸⁴. Dobytek to własność pana, a wszystko, co jest własnością, jest zinstru-mentalizowane⁸⁵. Jako „człowiek honoru” pan działa jawnie, nie kryje się przed nikim, co świadczy o jego dominacji i odwadze. Panu przypisana jest też aktwność - podejmuje on niezależne działania lub wydaje dyspozycje do działań, a ci, którzy ich nie podejmują, są podporządkowani bądź tracą godność (np. w określeniu: To nie pan, tylko dupa wolowa). Rodzajem działań pańskich są zachowania agoniczne, czyli rzucanie/podejmowanie wyzwania i walki. Z walką i fizycznym zdobywaniem przewagi związane jest również wchodzenie w strefę prywatną bądź intymną przedmiotu działania, a więc możliwość „samowolnego zapuszczenia się na czyjeś terytorium”. Terytorium oznacza tutaj przestrzeń, w której można

⁸² Żupan - od urzędnika zbierającego daniny, do Pan, od Pana: panować (rozkazywać i otaczać opieką), wspanić się i wspaniały (świetny i okazały) oraz panoszyć (rządzić się nadmiernie i bez uprawnień); od Gospodzina: gospodarstwo. Co istotne, gospodarzy się na czymś (na terytorium, na ziemi); natomiast panuje się nad czymś, siuży zaś u kogoś albo pod kimś.

^8j Na przykład o mężczyźnie męskim, który nawet jako antagonista może być traktowany jako partner, mówi się, że: „ma charakter”, o kobiecie mającej swoje zdanie mówi się: „ma charakterek”.

⁸⁴    Jedyny moment to święta Bożego Narodzenia, kiedy gospodarz może dzielić się z bydłem Chlebem, właśnie dlatego że dzięki sakralnemu czasowi świąt są one wyniesione do godności ludzkiej, co symbolizuje wiara w to, że tej szczególnej nocy zwierzęta mówią ludzkim głosem.

85

Wyjątkiem jest tutaj koń, który mimo tego, że jest własnością, przez stulecia współdziałał jako towarzysz na polu walki, stąd uzyskał specjalne względy. Mieszają się więc dwa sposoby wartościowania konia - instrumentalne, gospodarskie oraz „osobowe”, szlacheckie.

6. JĘZYKOWE WYZNACZNIKI DOMINACJI 201