skanuj0012 (270)

IV. DROGA DO CZŁOWIECZEŃSTWA

Droga do człowieczeństwa wiedzie przez uspołecznienie i kulturę. Tą drogą jedynie dokonać się może przemiana młodocianego osob-‘ nika, który tylko przez swe biologiczne cechy należy do gatunku ludzkiego, w osobowość społeczną, w członka określonej ludzkiej zbiorowości, zachowującego jej obyczaje i ulegającego jej prawom. Aktualne formy kultury i życia społecznego stanowią dorobek wielu pokoleń i mogą być przekazane jednostce tylko przez kontakt ze społeczeństwem, będącym ich depozytariuszem. Przykłady „dzikich dzieci” wskazują dobitnie na niezdolność jednostki żyjącej w izolacji do samodzielnego osiągnięcia zdobyczy kulturalnych, które uznajemy za istotę człowieczeństwa. Na tym polega i do-tego się ogranicza znaczenie podobnych przypadków dla analizy naukowej. '.

Cały tok powyższych rozważań i charakter rozpatrywanych materiałów nasuwa przekonanie o ostrym rozgraniczeniu kultury i natury. W związku z tym trzeba uczynić jedno- zastrzeżenie:. Przeciwstawienie to ogranicza się do porządku ontogenetycżnego, to znaczy do dziejów rozwoju pojedynczych osobników. Nie byłoby ono natomiast właściwe w porządku filogenetycznym, w odniesieniu do dziejów gatunku. Ciąg mutacji genetycznych, który doprowadził do rozwoju gatunku homo sapiens, stanowi realizację procesu określonego przez Teilhard de Char-dina mianem homipizącji. Ten proces wprowadził do świata naturalnego istotę zdolną do tworzenia kultury, do rozwinięcia świadomości, istotę która „nie tylko wie, ale wie, że wie” ¹⁶.

. Kulturotwórcze potencje człowieka mogą się jednak w pełni rozwinąć tylko w społeczności.. Naturalny w swych korzeniach mechanizm daje przy tym początek procesowi, który ma kumulatywny charakter i zapoczątkowuje nową, specyficznie ludzką linię rozwoju-. Używając określeń Stanisławą Ossowskiego, trzeba tu mówić o linii kulturowego dziedzictwa, którego dynamiczny wzrost towarzyszy procesowi biologicznego dziedziczenia¹¹.--    . •    • .

Nawet, najbardziej „prymitywne” społeczeństwa współczesne stano-, wią rezultat długiego i złożonego historycznego rozW^Toju form kultury.

Żaden empiryczny materiał nie może zilustrować bezpośrednio procesu samego przejścia od zwierzęcego do kulturalnego ludzkiego bytu. Interesujące obserwacje.-Kohlera, przeprowadzone na grupie szympansów, wykazują istnieniecw obrębie tej grupy, elementarnych związków społecznych, wyraźnej hierarchii, poczucia wspólnoty i solidarności człon-

¹⁶    T. Teilhard de Chardin The phenomenon of man. London 1960.

¹⁷    S. Ossowski Więź spoieczna a dziedzictwo krwi. Wyd. II. Warszawa 1948.

ków grupy i wrogości wobec obcych osobników,, choćby były to osobniki |'    tego samego biologicznego gatunku ^,8.

!.    Pomiędzy najbardziej pierwotnym Społeczeństwem ludzkim a małpią

|    gromadą zachodzi jednak głęboka różnica: tylko zbiorowość ludzka po

siada kulturę; tylko ona przekazuje z pokolenia na pokolenie zdobywane |    przez każdą generację umiejętności posługiwania się narzędziami, wiedzę

i materialny dorobek. Podczas doświadczeń przeprowadzanych przez . łi.phlęrą, jeden z najinteligentniejszych szympansów, Sułtan dokonał nie byłe jakiego wynalazku: łącząc ze sobą dwa kije stworzył narzędzie, którym posługiwał się przy zdobywaniu pożywienia, umieszczonego poza prętami klatki. Wynalazek jego nie został jednak przejęty przez inne szympansy, nie upowszechnił się, nie stał się pierwszym elementem kultury małpiej kolonii w Teneryfie. Najzmyślniejszą małpę od najbardziej ograniczonego myśliwca z plemienia Ona w Ziemi Ognistej, który uczy młodego chłopca ze swej hordy sposobu rozniecania ognia i zasad łowów na guanaka, dzieli ogromna przepaść.

Jakimi drogami dążyła cała ludzkość z jednej strony tej przepaści na drugą — niełatwo wyśledzić. Podobnie jak geolog badając skamieliny i    określa losy skorupy ziemskiej w odległych epokach, tak antropolog

[    i archeolog rekonstruuje na podstawie wykopalisk, kości i narzędzi pre-

i    historię losów ludzkości. Hipotezy geologa, pozostając w ramach- jednego

rodzaju rzeczywistości, opierają się jednak na pewniejszych podstawach.' i    Hipotezy antropologa budować muszą pomost pomiędzy faktami natural-

j'    nymi oraz historycznymi i kulturalnymi.

Filozofowie XIX wieku, hołdujący naturalizmowi, przenosząc prawo biogenezy na teren nauk społecznych, mieli nadzieję zgłębić zagadnienie genezy kultury przez obserwację procesów psychicznego dojrzewania jednostek. Nie zdawali oni sobie sprawy z historycznego charakteru zja-i    wiska rozwoju kultury. Nawet Comte doszukiwał się w etapach intelek

tualnego dojrzewania jednostki ludzkiej powtórzenia cyklu rozwoju całego gatunku. Dziś nie sądzi się już, że obserwacja faz psychicznych roz- • j    woju dziecka, dokonującego się pod wpływem społecznego środowiska

i historycznie ukształtowanej kultury, pozwala odkryć drogę, po której zmierzała do człowieczeństwa i kultury cała ludzkość, j Badanie przebiegu procesu, w toku którego dziecko przejmuje społeczne obyczaje i dorobek kulturalny swej zbiorowości, ma jednakże istotne znaczenie dla poznania zjawiska kultury. Nie daje on odpowiedzi na pytanie, jakie są początki kultury w porządku filogenetycznym, lecz'-

\    ‘    « W. Kohler Znr Psychologie der Schimpansen. 1921. Przekład angielski. The

mentality of apes. Wyd. II. London 1957. Porównaj także J. Dembowski Psychologia małp. Warszawa 1946 oraz Gestaltung sozialen Lebens bei Tier und Mensch. Bern [    1958. G. Zuckerman The sociał lije o) monkeys and apes. London 1932.

•    .    ' k'W.759

I