skanuj0024 (136)

skowanym na rys. 10) znajdowała przegrodę, druga grupa w tym miejscu otrzymywała uderzenie prądem elektrycznym (kara), a trzecia mogła swobodnie przechodzić, ale nie otrzymywała wzmocnienia, czyli przejście tą drogą było w tej grupie wygaszane. Natomiast wszystkie grupy szczurów otrzymywały pokarm, gdy wybierały dłuższą drogę (b). Wyniki wyuczenia się zmiany drogi były następujące: 6 błędów w grupie karanej, 82 — w grupie z przegrodą i 230 w grupie wygaszanej. Tak więc w sytuacji, gdy wzmocnienie można uzyskać inną drogą, kara hamuje reakcję niewłaściwą najbardziej efektywnie.

Kiedy jednak na miejsce karanej reakcji nic nie jest proponowane — jak w pierwszym badaniu Estesa — reakcja ta, chociaż została zahamowana, nie znika; z chwilą zniesienia kary pojawia się na nowo. Najbardziej efektywne metody uczenia się polegają na tłumieniu niepożądanych reakcji przy jednoczesnym wzmacnianiu reakcji pożądanych. Innymi słowy, kiedy mówimy dziecku: „Nie rób tego”, to powinniśmy zarazem powiedzieć mu czy pokazać, co ma zrobić, i wykonanie pożądanej czynności wzmocnić.

Problem skuteczności kary w związku z jej poważnymi konsekwencjami wychowawczymi i społecznymi wzbudza ogromne zainteresowanie. Z przytoczonego eksperymentu wynika, ze w przypadku uczenia się instrumentalnego kara odnosi skutek dzięki swej funkcji informacyjnej, co trzeba robić, zęby uniknąć kary, a otrzymać nagrodę. Natomiast karanie czynności prowadzących do pozytywnego wzmocnienia bez alternatywnych propozycji wprowadza stan konfliktu, który bywa rozstrzygany w zależności od wzajemnej siły dwóch tendencji: pozytywnej (wykonać czynność, bo to prowadzi do nagrody) i negatywnej (nie wykonywać, bo to prowadzi do kary). Konflikttego typu był przedmiotem analizy dokonanej przez wybitnego psychologa K. Lewina (1 935). Nazwał on go konfliktem dążenie—unikanie, znaczy to, ze osobnik dąży do danej sytuacji i jednocześnie jej unika. W miarę nasilania się jednej tendencji a osłabiania drugiej, reakcję nietrudno jest przewidzieć. Zniesienie kary przywraca stan przedkonfliktowy: hamuje tendencję unikania, wzmaga tendencję dążenia.

W konflikcie typu dążenie—unikanie kara jest stosowana za wykonanie czynności pożądanej dla danego osobnika (np. karzemy chłopców za palenie papierosów). Lewin omawia jeszcze inny typ konfliktu: unikanie—unikanie, gdy karane jest niewykonanie czynności niepożądanej z punktu widzenia danej osoby (np. uczeń nie lubi odrabiać lekcji, ale za ich nieodrobienie grozi kara). W tym wypadku istnieje konflikt tendencji unikania jednej sytuacji z tendencją unikania drugiej sytuacji.

Zastosowanie lewinowskich modeli do konkretnych sytuacji społecznych wskazuje na konieczność uwzględnienia jeszcze innych czynników, od których zależy skuteczność wychowawcza kar stosowanych w szkole czy w rodzinie. Analizą występujących tu zależności zajął się S. Mika (1966). Wyróżnił on na podstawie danych z literatury i wyników własnych badań następujące czynniki: stosunek dziecka do źródła kary (osoby lub grupy

122