skanuj0048 (32)

IDO Margines społeczny

nostck zdeklasowanych, nic mających określonego społecznego sUitulu, z punktu widzenia produkcji materialnej i intelektualnej uważanych za zbędnych i za takich uwalających się". Dalej dodaje: „należą tu ci wszyscy, kiórych zorganizowana społeczność traktuje jako darmozjadów i natrętów, kiórych pomawia przynajmniej o uzasadnione ambicje lub niedołęstwo, a częstokroć lózne zdrożności, jako to o tzw. kombina-lorstwo, wyłudzanie datków pod pozorem potyczek, życic na pograniczu uczciwości i przestępczości - w każdym razie o pasożytowanie na organizmie społecznym".

Pojęcie marginesu może być odnoszone do aspektu przestrzennego, społecznego i stery znaczeń. W tym ostatnim przypadku jest to element procesów poznawczych, to wszystko, co sytuuje się poza obszarem zainteresowań badawczych. Margines jest tu kreowany przez podmiot.

Marginalizacja rozumiana jest niekiedy jako brak partycypacji w instytucjach społecznych [Adarginalizalinn... 1993, s. 278]. Ustanowiony typ porządku społecznego jest przez znaczną część społeczeństwa nic tyle odrzucany, co raczej ignorowany. Sytuacja taka, zdaniem autorów wspomnianego artykułu, jest charakterystyczna dla współczesnej Polski. Marginalizacja stanowi element kultur,' ubóstwa. Zazwyczaj wiąże się ściśle z dewiacją - w jednych przypadkach dewiacja (np. nadużywanie alkoholu, narkotyków) staje się przyczyną marginalizacji, w innych przypadkach (np. sytuacja bezrobocia) odwrotnie - marginalizacja może stać się początkiem dewiacji.

„Człowiek marginesu" w klasycznej pracy Siudies in Sociol Psychology During World War II [1949] określany jest jako osoba nie należąca do żadnej grupy, ale usytuowana „między" grupami.

Marginalność jest zawsze następstwem relacji jakiegoś elementu wobec otoczenia. Środowisko sytuuje dany element na peryferiach. Proces ten dotyczy zarówno jednostek, grup społecznych, jak i każdego elementu dowolnego systemu. Coś może się

w ogóle nic zmieniać, ale w następstwie zmiany cech otoczenia dochodzi do spadku znaczenia tego elementu i jego marginalizacji. Możliwy jest także proces odwrotny. Oznacza to wówczas przesunięcie „centrum" na „peryferie". Marginalizacja oraz proces odwrotny, stanowią wyraz przekształceń w sferze wartościowania.

Zainteresowanie tym, co marginalne, charakterystyczne jest dla • postmodernizmu. Dadanic lego, co się nic mieści w obrębie danej kultury, stanowi drogę poznania zasadniczych cech tej kultury. Zygmunt Bauman [1994] ukazuje, w jaki sposób wzorce osobowe ludzi zepchniętych na margines -„spacerowicza", „włóczęgi", „turysty" i „gracza" - odnoszą się do „normalnych” członków społeczeństwa ponowoczcsncgo. (A.S.)

Zob. dcprywacja, dewiacja, pauperyzacja, pod-klasa, porządek społeczny, postmodernizm.

Literatura:

Dauman Z., 1994, Dwa szkice o moralności po-nowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa. Czarnowski S., 1989, Ludzie zbędni w służbie przemocy [w:] M. Lcgiędż-Galuszka, Czarnowski, Wiedza Powszechna, Warszawa. Marginalizalion versus Parlicipalion: Tlić My di of Civil Society, 1993, aut.: K.W. Prieskc, A. Latała, M. Oklol, J. Sikorska, „Polish So-ciological Rcview", nr 4(104).

Siudies in Social Psychology During World War II: The American Soldier I and II, 1949, S.A. SloufTcr i in., Princeton Univ. Press, Princeton, New York.

Margines społeczny, zob. marginalizacja.

Mass media, zob. kultura masowa. .

Masy, zob. problem skali, ruchy społeczne, tłum, więź społeczna.

Mentalność (lac. tnenlalis - duchowy, wewnętrzny, odbywający się w myślach), specyficzny sposób myślenia i odnoszenia się do rzeczywistości społecznej przez jednostkę lub grupę. Janusz Reykowski [1990, s. 16] pojęcie to definiuje jako „system ogólnych zasad, którymi jednostka (zbiorowość) kieruje się przy przetwarzaniu in-

Mentalność 101

formacji o ż/ciu społecznym". Zasady te nic zawsze sr sobie w pełni uświadamiane: „osiowymi" elementami mcnatlności są -w ujęciu J. Reykowskiego - ukryte założenia normatywne.

Składnikami mentalności są - w nieco innym ujęciu - orientacje, tj. zgcncralizo-wanc tendencje do postrzegania, wartościowania, odczuwania i reagowania na rzeczywistość społeczną [M. Ziółkowski, J. Ko-ralcwicz 1990, s. 14]. Wyróżnia się następujące typy orientacji: 1) indywidualistyczną vcrsus kolektywistyczną, 2) produktywną vcrsus rcccpiywno-roszczcniową 3) podmiotową vcrsus submisyjną (nastawioną na podporządkowanie). Na podstawie przeprowadzonych (w 19SS r.) badań w społeczeństwie polskim wyróżnić można trzy zasadnicze typy mentalności: 1) mentalność „bicmo-produktywno-antyindywidualistycz-ną”, 2) mentalność „obronno-zachowaw-czo-roszczcmową", 3) mentalność „przed-siębiorczo-podmiotową" [M. Ziółkowski, J. Koralcwicz 1990, s. 136-137],

Dla konkietnyclt celów badawczycli wyróżnia się rozmaite typy mentalności. Wiesława Kózek [1994, s. 328] analizuje mentalność ekonomiczną, określając ją jako „sposób myś enia i odnoszenia się do rzeczywistości gospodarczej". Wyodrębnia przy tym pięć „t/pów czystych” mentalności ekonomiczne w warunkach społeczeństwa socjalistycznego: 1) mentalność etatystyczną, 2) mentalność przystosowawczą („frustracyj-ną"), 3) mentalność elhosową, 4) mentalność ąuasi-rynkouą, 5) mentalność przedsiębiorczą [ibidem,330 i n.]. Sławomir Partycki [1993, s. 105] zajmuje się mentalnością inflacyjną. Dla Zinaidy Sifcicwicz [1994] mentalność to „specyficzny styl życia, który wyraża się w kompleksie stereotypów ogólnospołecznych, socjokulturowych, socjoekonomicznych, etycznych i pośrednio w motywach i orientacjach wartościujących". Autorka ta wyróżnia następujące cechy mentalności radzieckiej: paternalizm, egalitaryzm, etatyzm, samoidcntyfikację grupową postać wroga.

Decydujący wpływ na kształtowanie się mentalności wywierają obowiązujące w ramach danej kultury wartości. Szczególnie wyraźnie ukazują to międzykulturowe badania porównawcze. W nauce o organizacji i zarządzaniu wyróżnia się podejście określane jako „programowanie mentalne" (mciUal programming), kładące nacisk na badanie indywidualnych i grupowych wartości, przekonań, preferencji (zob. [A. Sor-gc 1985, s. 242]). W ujęciach tych wartości są traktowane jako programy mentalne, formowane już w dzieciństwie, w procesie socjalizacji. Przyjęte w różnych krajach style zarządzania mają swoją specyfikę. Przenoszenie niektórych wzorców do innych krajów i traktowanie ich jako najlepszych nic zawsze jest zabiegiem właściwym. Wzorce te mogą nic przystawać do istniejących już instytucji oraz „zaprogramowania" mentalnego aktorów społecznych. (A.S.)

Zob. elhos, kolektywizm, socjalizacja, socjologia ekonomiczna, styl życia, uspołecznienie osobowości, wartość.    ₄

Literatura:

Kózek W., 1994, Mentalność ekonomiczna Polaków. Jej obraz i konsekwencje [w:] Zmierzch socjalizmu państwowego. Szkice z socjologii ekonomicznej, pod red. W. Morawskiego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Partycki S., 1993, Społeczny wymiar inflacji. UMCS, Lublin.

Rcykowski J., 1990, Ukryte założenia normatywne jako osiowy składnik mentalności [w:] Orientacje społeczne jako element mentalności, pod red. J. Rcykowskiego, K. Skarżyńskiej, M. Ziółkowskiego, Wyd. Nakom, Poznań.

Sikiewicz Z., 1994, Mentalność radziecka w świadomości masowej Rosjan, referat na IX Ogólnopolski Zjazd Socjologiczny, Lublin (maszyn, powielony).

Sorge A., 1985, Cullureś Conseęuences [w:] Jnlrodiicing Management, P. Lawrcncc, K. Elliot (eds), Penguin Books, London. Ziółkowski M., Koralcwicz J., 1990, Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym w końcu hu osiemdziesiątych. Wyd. Nakom, Poznań.