skanuj0006

prestiżu, ośmieszenie czy pogarda w tej grupie bliskich ludzi mają znacznie większy ciężar psychologiczny niż te same reakcje napotykane gdziekolwiek indziej. Fatalne skutki ekonomiczne może mieć dla podwładnego, jeśli jego szef stwierdza ostatecznie, że jest on bezwartościowym zerem, lecz psychologiczny efekt takiego sądu jest nieporównanie bardziej druzgocący, jeśli ten sam podwładny odkrywa, że jego własna żona doszła do identycznej konkluzji. Co więcej, presje tego najbardziej intymnego systemu kontroli mogą zostać użyte w takich chwilach, gdy człowiek jest na to najmniej przygotowany. W pracy zwykle łatwiej zapanować nad sobą, zachować czujność i udawać dobre samopoczucie. Współczesna amerykańska „fami-lijność", zespół wartości, które mocno eksponują dom jako miejsce schronienia przed napięciami świata i przestrzeń samorealizacji, wspiera skutecznie ten system kontroli. Człowiek, który jest przynajmniej w pewnym stopniu psychologicznie przygotowany do postawienia się w biurze, gotów jest uczynić prawie wszystko, aby podtrzymać chwiejną harmonię swego życia rodzinnego. Wreszcie, lecz nie jest to wcale najmniej ważne, społeczna kontrola nad tym, co socjologowie niemieccy nazwali „sferą intymności", jest szczególnie silna właśnie za sprawą tych czynników, które składają się na jej kształt w biografii jednostki. Mężczyzna wybiera żonę i najbliższego przyjaciela w aktach prawdziwego samookreślenia. Jego najbardziej intymne związki to te, od których zależy podtrzymanie najważniejszych elementów jego obrazu własnego. Dlatego też ryzyko rozpadu tych związków oznacza groźbę całkowitego zagubienia się. Nic więc dziwnego, że wielu biurowych despotów okazuje natychmiastowe posłuszeństwo swym żonom i płaszczy się na samo drgnienie brwi swych przyjaciół.

Jeśli powrócimy raz jeszcze do obrazu jednostki usytuowanej w środku układu koncentrycznych kół, z których każde reprezentuje pewien system kontroli społecznej, pozwoli- nam to zobaczyć nieco lepiej, że miejsce w społeczeństwie oznacza usytuowanie jednostki względem wielu sił, które ją krępują i zniewalają. Gdy człowiek, myślący kolejno o wszystkich tych ludziach, do których zmuszony jest się przymilać — od poborcy podatkowego aż po teściową — dochodzi do przekonania, że oto wprost na nim rozsiada się całe społeczeństwo, nie powinien odrzucać tej wizji jako elementu chwilowego rozstroju nerwowego. W każdym razie socjolog zapewne utwierdzi w nim to wyobrażenie, bez względu na to, co mogą mu rzec z intencją uwolnienia go od tej myśli inni doradcy.

Innym ważnym terenem badań socjologicznych, służących ustaleniu pełnego znaczenia miejsca w społeczeństwie, jest sfera stratyfikacji społecznej. Pojęcie stratyfikacji wyraża fakt, że wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania, niezależnie od tego, czy będą to relacje władzy, przywileju czy prestiżu. Mówiąc, prościej, stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang. Pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa.

Teoria stratyfikacji jest jednym z najbardziej złożonych działów myśli socjologicznej i przedstawianie teraz jakiegokolwiek wprowadzenia do niej wykraczałoby poza kontekst tych rozważań. Wystarczy powiedzieć, że społeczeństwa wielce się różnią co do kryteriów, według których jednostki przypisywane są do różnych poziomów, oraz że w tym samym społeczeństwie mogą współistnieć różne systemy stratyfikacji, w których obowiązują zupełnie odmienne kryteria umiejscawiania ludzi. Bezspornie o pozycji jednostki w układzie stratyfikacji tradycyjnego hinduskiego społeczeństwa kastowego decydują całkiem inne czynniki niż te, które określają jej pozycję we współczesnym społeczeństwie zachodnim. A jednocześnie trzy najważnejsze profity wynikające z pozycji społecznej — władza, przywilej i prestiż — często nie są zbieżne, lecz istnieją obok siebie w różnych systemach stratyfikacji. W naszym społeczeństwie bogactwo często prowadzi do władzy politycznej, lecz niekoniecznie. Bywają także niezbyt zamożne jednostki mające znaczną władzę. Prestiż zaś może się łączyć z działalnością nie związaną z pozycją ekonomiczną czy polityczną. Uwagi te niech nam posłużą jako pewnego rodzaju przestroga, gdy przystąpimy do omawiania sposobu, w jaki miejsce w społeczeństwie wiąże się z systemem stratyfikacji, wywierającym potężny wpływ na całe życie jednostki.

Najważniejszym typem stratyfikacji we współczesnym społeczeństwie zachodnim jest układ klasowy. Pojęcie klasy, jak większość pojęć w teorii’ stratyfikacji, definiowane jest rozmaicie. Dla naszych celów wystarczy rozumieć przez klasy taki typ stratyfikacji, w którym zasadniczą pozycję w społeczeństwie określają głównie kryteria ekonomiczne. W takim społeczeństwie pozycja społeczna, jaką ktoś osiąga, jest z zasady ważniejsza od tej, z którą się narodził (chociaż większość ludzi uznaje, że ta ostatnia ma wielki wpływ na tę pierwszą). Dla społeczeństwa klasowego charakterystyczny jest także wysoki stopień ruchliwości społecznej. Oznacza to, że pozycje społeczne nie są ustalone raz na zawsze, że wielu ludzi zmienia swe pozycje w toku życia, na lepsze lub gorsze, i że w konsekwencji żadna pozycja nie wydaje się całkowicie pewna. W rezultacie symboliczne atrybuty pozycji

79