skanuj0076 (14)

I 1’ulapku społeczna

do filozoficznych pyi;iń odnoszących się >!d możliwości poznania „całości" przez „e/ęść". Generalnie, rzadko kiedy całkowicie wyklucza się możliwość poznania zjawisk i procesów społecznych. Najczęściej usiłuje się zidentyfikować możliwe deformacje występujące w trakcie procesu po-*■ /minia. Społeczeństwo oraz kultura mogą bowiem narzucać jednostce sposób widzenia rzeczywistości, który uniemożliwia lub uiiudnia dotarcie do prawdziwej wiedzy l zakładając, ze coś takiego jak „wiedza prawdziwa" istnieje). (A.S.)

/ot) paradygmat, socjologia.

Literatura:

/.iólfcowski h, 1985, Z problematyki socjologii socjologu (w:) Społeczeństwo i socjologia. Księgo poświęcona Profesorowi Janowi Szczcpaiiskwimt, PAN, Ossolineum, Wrocław.

Pułapka społeczna (nng. social ircip), „sytuacja, w której ludzie zdając sobie z tego sprawę zachowują się w sposób, który na dalszą metę będzie dla nich szkodliwy, lecz w danej chwili nie wiedzą, jak przerwać to zachowanie, ani jak nad nim zapanować" (P. Zimbardo, F.L. Ruch 1994, s. 679). Przykładem pułapek społecznych są niektóre typy konlliktów społecznych, sprzeczności interesów indywidualnych lub zbiorowych, wyścig zbrojeń, dylematy libe-lalizacji politycznej w systemach scentralizowanych. Inne przykłady to problem buntu przeciwko tyranowi, problem dawania łapówek (zob. [T. Tyszka 1978, s. 14]), problemy formowania koalicji i podejmowania decyzji przez większość (zob. [D. Lalman, J. Oppenheimer, P. Świstak 1994, s. 45]). Sposób analizy tych pułapek próbuje się znaleźć na gruncie teorii gier, zwłaszcza wykorzystując tzw. dylemat więźnia.

Pułapki społeczne uznawane są za rodzaj dylematów społecznych (niekiedy pojęcia te traktuje się zamiennie). Marek K. Mlicki ]1992, s. 61-68] wyróżnia cztery typy definicji dylematów uwzględniające ich charakterystyczne cechy. I) definicje akcentujące konflikt interesów indywidual

nych i zbiorowych, 2) definicje akcentujące zagadnienie racjonalności (racjonalne wybory indywidualne nic prowadzą do wyników racjonalnych z punktu widzenia zbiorowości), 3) definicje akcentujące przesunięcie nagród i kar w czasie (osiągnięcie krótkotrwałych, pozytywnych rezultatów wiąże się z długookresowymi negatywnymi następstwami), 4) definicje odwołujące się do terminologii teorii gier (jednostka wybierająca strategię odstępstwa od kooperacji uzyskuje wypłaty wyższe od pozostałych graczy, przy czym dla wszystkich jednostek bczwyjątkowa współpraca jest lepsza od bczwyjątkowych odstępstw).

Często wskazywanym przykładem pułapek (dylematów) społecznych jest dylemat brania oraz dylemat dawania. Oba typy pułapek (dylematów) występują w licznych wersjach, np. dylemat brania ukazywany jest w formie problemu gospodarowania wspólnymi zasobami, problemu ochotnika, dylematu „gapowicza”.

Dylemat gospodarowania wspólnymi zasobami - określany często skrótowo jako dylemat commons - polega na tym, że użytkownicy jakiegoś wspólnego dobra zwiększają własne korzyści kosztem pozostałych osób. Tego typu sposób postępowania stając się coraz powszechniejszy prowadzi stopniowo do spadku korzyści uzyskiwanych przez wszystkich użytkowników, a od pewnego momentu do coraz większego braku opłacalności przy rosnącym stopniu eksploatacji tych zasobów, a nawet w sytuacji granicznej dochodzi do całkowitej degradacji użytkowanego dobra. Pułapka polega tu na tym, że osoby decydujące się na wybór strategii indywidualistycznej odnoszą wyż- ■ sze korzyści (oprócz przypadku krańcowego) niż osoby stosujące kooperację. Nawet w wypadku uzgodnienia porozumienia opłaca się od niego odstąpić. Taki sposób działania - racjonalny z indywidualnego punktu widzenia - prowadzi do niepożądanych rezultatów ogólnych. Jest to sytuacja analogiczna jak w wypadku dylematu więźnia -strategią dominującą jest para strategii in-

dywidualislycznych, nic będących w równowadze. Dylemat wspólnych zasobów może być z tego względu traktowany jako wieloosobowy dylemat więźnia (zob. [E. Hankiss 1986, s. 37]).

Dylemat dawania polega z kolei na angażowaniu się w tworzenie jakiegoś wspólnego przedsięwzięcia, które po zrealizowaniu służyć będzie wszystkim członkom danej zbiorowości. Zakłada się, że jest to taki rodzaj przedsięwzięcia, któro albo zostanie zrealizowane, albo nic zostanie -wykluczone są sytuacje pośrednie, np. częściowo zn alizowanc, dostępne tylko dla niektórych. Im więcej osób będzie wdanym przedsięw; ięciu (np. budowa wspólnej drogi) uczestniczyć, tym niższy będzie koszt przypadający na jednostkę. Zaangażowanie się w daru przedsięwzięcie stwarza jednak ryzyko, ż: poniesione koszty mogą być znacznie \.yższc, jeśli nic uda się przyjętych planów zicalizować. Podobnie jak w poprzednim przypadku, strategią dominującą jest brak toopcracji. Przynosi on dodatkowe korzy lei, gdy przedsięwzięcie zostanie zrealizowane, i pozwala uniknąć kosztów w wypadku niepowodzenia. Zarazem jednak tego iypu postawa wszystkich osób czyniłaby nimiożliwym jakiekolwiek wspólne przedsięwzięcie.    , j

Rozw iązania pułapek społecznych (zob. [M.K. Mlicki 1992, s. 152 i n.]) poszukuje się w zw.ększcniu stopnia koordynacji działań (wsp jlpracy) poszczególnych jednostek. Zmierza się do zmiany struktury dylematu.

Niejednokrotnie w wyniku negocjacji dochodzi do wypracowania instytucjonalnego mechanizmu wymuszania strategii kooperacyjnych. Stosowanie przymusu stanowi kolejny czynnik pozwalający przezwyciężać pułapki społeczne. Formą przymusu są np. podatki — wprowadzenie do dylematów brania dodatkowych opłat (podatków) w wypadku stosowania strategii odstępstwa pozwala na niedopuszczanie do występowania sytuacji krańcowych, gdyż od pewnego momentu przestaje się opłacać stosowanie strategii odstępstwa (zob. [D. Lalman, J. Oppenheimer, P. Świstak 199*4, s. 48]). Przezwyciężanie pułapek społecznych polega także na wypracowaniu sposobów ich unikania. (A.S.)

Zob. konflikt społeczny, przymus, racjonalność. Literatura:

Hankiss E., 19861 Pułapki społeczne. Wiedza Powszechna, Warszawa.

Lalman D., Oppenheimer J., Świstak P., 199«ł. Formalna teoria wyboru racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne, „Studia Socjologiczne”, nr 3—<t( 134-135).

Mlicki M.K.., 1992, Konflikty społeczne. Pułapki i dylematy działań zbiorowych, IFiS.PAN, Warszawa.

Tyszka T., 1978, Konflikty i strategie. Niektóre zastosowania teorii gier, WNT, Warszawa. Zimbardo I\, Ruch F.L.. 1994, Psychologia i życie, Wytl. Nauk. PWN, Warszawa.

Pytania koiilrfaklyczuc, zob. kontrfak-tyczność.

J

J

J

♦

L

v

Quasi-grupa, zob. ruchy społeczne.

y