DSCN1808 (3)

156 Pułapka społeczna

do filozoficznych pytań odnoszących się do możliwości poznania „całości” przez „część”. Generalnie, rzadko kiedy całkowicie wyklucza się możliwość poznania zjawisk i procesów społecznych. Najczęściej usiłuje się zidentyfikować możliwe deformacje występujące w trakcie procesu poznania. Społeczeństwo oraz kultura mogą bowiem narzucać jednostce sposób widzenia rzeczywistości, który uniemożliwia lub utrudnia dotarcie do prawdziwej wiedzy (zakładając, że coś takiego jak „wiedza prawdziwa” istnieje). (A.S.)

Zob. paradygmat, socjologia.

Literatura:

Ziółkowski J., 1985, Z problematyki socjologii socjologii [w.] Społeczeństwo i socjologia. Księga poświęcona Profesorowi Janów,i Szczepańskiemu, PAN, Ossolineum, Wrocław.

Pułapka społeczna (ang. social trap), „sytuacja, w której ludzie zdając sobie z tego sprawę zachowują się w sposób, który na dalszą metę będzie dla nich szkodliwy, lecz w danej chwili nie wiedzą, jak przerwać to zachowanie, ani jak nad nim zapanować” [P. Zimbardo, F.L. Ruch 1994, s. 679], Przykładem pułapek społecznych są niektóre typy konfliktów społecznych, sprzeczności interesów indywidualnych lub zbiorowych, wyścig zbrojeń, dylematy liberalizacji politycznej w systemach scentralizowanych. Inne przykłady to problem buntu przeciwko tyranowi, problem dawania łapówek (zob. [T. Tyszka 1978, s. 14]), problemy formowania koalicji i podejmowania decyzji przez większość (zob. (D. Lalman, J. Oppenheimer, Pi Świstak 1994, s. 45]). Sposób analizy tych pułapek próbuje się znaleźć na gruncie teorii gier, zwłaszcza wykorzystując tzw. dylemat więźnia.

Pułapki społeczne uznawane są za rodzaj dylematów społecznych (niekiedy pojęcia te traktuje się zamiennie). Marek K. Mlicki [1992, s. 61-68) wyróżnia cztery typy definicji dylematów uwzględniające ich charakterystyczne cechy: I) definicje akcentujące konflikt interesów indywidualnych i zbiorowych, 2) definicje akcentujące zagadnienie racjonalności (racjonalne wybory indywidualne nie prowadzą do wyników racjonalnych z punktu widzenia zbiorowości), 3) definicje akcentujące przesunięcie nagród i kar w czasie (osiągnięcie krótkotrwałych, pozytywnych rezultatów wiąże się z długookresowymi negatywnymi następstwami), 4) definicje odwołujące się do terminologii teorii gier (jednostka wybierająca strategię odstępstwa od kooperacji uzyskuje wypłaty wyższe od pozostałych graczy, przy czym dla wszystkich jednostek bezwyjątkowa współpraca jest lepsza od bezwyjątkowych odstępstw).

Często wskazywanym przykładem pułapek (dylematów) społecznych jest dylemat brania oraz dylemat dawania. Oba typy pułapek (dylematów) występują w licznych wersjach, np. dylemat brania ukazywany jest w fomiic problemu gospodarowania wspólnymi zasobami, problemu ochotnika, dylematu „gapowicza”.

Dylemat gospodarowania wspólnymi zasobami — określany często skrótowo jako dylemat commons — polega na tym, że użytkownicy jakiegoś wspólnego dobra zwiększają własne korzyści kosztem pozostałych osób. Tego typu sposób postępowania stając się coraz powszechniejszy prowadzi stopniowo do spadku korzyści uzyskiwanych przez wszystkich użytkowników, a od pewnego momentu do coraz większego braku opłacalności przy rosnącym stopniu eksploatacji tych zasobów, a nawet w sytuacji granicznej dochodzi do całkowitej degradacji użytkowanego dobra. Pułapka polegam na tym, że osoby decydujące się na wybór strategii indywidualistycznej odnoszą wyższe korzyści (oprócz przypadku krańcowego) niż osoby stosujące kooperację. Nawet w wypadku uzgodnienia porozumienia opłaca się od niego odstąpić. Taki sposób działania - racjonalny z indywidualnego punktu widzenia - prowadzi do niepożądanych rezultatów ogólnych. Jest to sytuacja analogiczna jak w wypadku dylematu więźnia -strategią dominującą jest para strategii in-