konspekt (25)

Filozofia krytyczna odnosząca się do poznania obejmuje: naukę o apriorycznych czynnikach poznania zmysłowego, oraz nauki o apriorycznych czynnikach poznania rozsądkowego i rozumowego (myślenie obejmuje rozsądek i rozum). Rozsądek tworzy pojęcia na podstawie wyobrażeń (tj. wrażeń ukształtowanych przez formy zmysłowości), zaś rozum wyciąga wnioski wybiegające poza doświadczenie, w dziedzinę bytu absolutnego.

Analiza poznania zmysłowego doprowadziła Kanta do stwierdzenia, że poznanie to obejmuje nie tylko wrażenia (powstające w wyniku pobudzenia zmysłów), ale również czas i przestrzeń. Czas i przestrzeń jako uniwersalne i konieczne warunki wszelkiego postrzegania nie mogą pochodzić z doświadczenia, musimy je zatem uznać za warunki a priori. Są one rozumowymi sposobami ujmowania rzeczy przez zmysły. To już pozwalało na wytłumaczenie istnienia sądów syntetycznych a priori, ponieważ czas i przestrzeń stanowią przedmiot matematyki. Tzw. transcendentalna analiza matematyki ujawniła następujący stan rzeczy: a! geometria i arytmetyka zawierają sądy powszechne i konieczne, a więc aprioryczne a nie doświadczalne, b/ ich przedmiotem są odpowiednio przestrzeń i czas - formy zmysłowości, c/ przestrzeń i czas jako konieczne i powszechne nie mogą być empiryczne są więc aprioryczne, d/ sądy syntetyczne a priori są możliwe dzięki temu, że czas i przestrzeń nie są przedmiotami realnymi, lecz są subiektywne, a zatem czasoprzestrzenny świat jest jedynie zjawiskiem.

Podjęta następnie analiza tzw. czystego przyrodoznawstwa ujawniła, że także rozsądek posiada swoje formy aprioryczne, a mianowicie (^ategoriej (np. substancji, przyczyny, jedności, mnogości, możliwości, konieczności, istnienia). Działanie rozsądku polega na zespoleniu wyobrażeń przy pomocy kategorii, dzięki czemu dokonuje się przejście od wyobrażeń do przedmiotów. Przedmioty poznania są zespoleniami wyobrażeń, a jako zespolenia same nie mogą być wyobrażeniem, ale są aktem myślącego podmiotu. Doprowadziło to Kanta do wniosku, że myślenie jest warunkiem doświadczenia. Rozumowanie przebiegało następująco: a/ przedmioty poznania są pewnym zespoleniem wyobrażeń; b/ zespolenie samo nie jest wyobrażeniem lecz aktem myślącego podmiotu - zatem przedmiot poznania nie istnieje bez udziału podmiotu myślącego.

Okazało się więc, że przedmioty poznania są kształtowane przez myśl. Stanowisko głoszące, że przedmiotem poznania są konstrukcje naszego umysłu nazywa się epistemologicznym idealizmem transcendentalnym. Skoro od podmiotu pochodzą czas, przestrzeń i kategorie, to podmiot nie jest przeciwieństwem przedmiotu lecz jego warunkiem. Wszelkie doświadczenie musi być prowadzone przez pewien schemat konceptualny: „myśli bez treści naocznej są puste, dane naoczne bez pojęć - ślepe” (Krytyka czystego rozumu, B 75). Błędne było przyjmowane od najdawniejszych czasów przekonanie, iż to doświadczenie warunkuje wiedzę pojęciową, bowiem sądy syntetyczne a priori są niezależne od doświadczenia. Wprowadzone przez Kanta przekonanie, że pojęcia umożliwiają doświadczenie, było tak doniosłym odwróceniem dotychczasowego sposobu myślenia, że odkrywca nazwał go „przewrotem kopemikańskim” w filozofii.

Krytyka metafizyki. Rozum wykazuje tendencję do podejmowania budowy metafizyki wybiegając poza zjawiska i dążąc do poznania „rzeczy samych w sobie”. Wiedza pochodząca od rozsądku jest fragmentary czna, dlatego domaga się uzupełnienia przez rozum. Rozum wytwarza idee: duszy, wszechświata i Boga. O duszy wnosimy na podstawie poszczególnych przeżyć wewnętrznych, o wszechświecie na podstawie poszczególnych doświadczeń zewnętrznych, zaś idea Boga jest podstawą wszelkiego w ogóle doświadczenia. Idee są celem rozumu* ale celem nieosiągalnym, gdyż nie są realne lecz są wytworami myśli. Dlatego metafizyka jest nieunikniona (bo odpowiada potrzebom umysłu), ale niewykonalna. Główny błąd dotychczasowej metafizyki polegał na zakładaniu, że idee są bytami realnymi, podczas gdy są to jedynie pojęcia rozumu wyznaczające idealny kres poznania. Idea Boga jest „hipotezą konieczną do zaspokojenia rozumu”, lecz nie jest faktem stwierdzonym przez umysł, bo wybiega poza możliwe doświadczenie (Kant przeprowadził krytykę dowodów na istnienie Boga).

26