349

HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ

Aksjomaty odnoszą się do wszystkiego, co istnieje, do bytu jako takiego (a więc i do wszystkich jego rodzajów. Jasne jest więc, że badanie aksjomatów też należy włączyć do przedmiotu .pierwszej filozofii'. Stąd w księdze IV pojawia się sformułowanie i obrona zasady sprzeczności (jako podstawowego aksjomatu) - .to samo nie może zarazem przysługiwać i nie przysługiwać temu samemu i pod tym samym względem". Kto łamie tę zasadę, neguje jednocześnie istnienie substancji i istoty (gdyż wszystkie własności musi pojmować jako akcydentalne). Skoro jednak akcydensy muszą być zawsze oparte na jakiejś substancji, zasada sprzeczności jest niepodważalna.

Zasada sprzeczności implikuje kolejną zasadę - zasadę wyłączonego środka: nie jest możliwe, by coś mogło istnieć pomiędzy sprzecznościami.

2.    Cztery przyczyny

Pierwszą definicją metafizyki było .badanie pierwszych przyczyn”; trzeba zatem te przyczyny wyróżnić:

a)    przyczyna formalna

b)    przyczyna materialna

c)    przyczyna sprawcza

d)    przyczyna celowa

Przyczyna formalna jest po prostu formą (istota), przyczyna materialna - materią to one kontynuują wszystkie rzeczy i wystarczają do wytłumaczenia ich by tu (o ile te rzeczy pojmujemy statycznie). Przy pojęciu dynamicznym potrzebne są dwie dalsze przyczyny: sprawcza i celowa. Od przyczyny sprawczej pochodzi zmiana i ruch w rzeczach. Przyczynę celową stan owi cel lub przeznaczenie rzeczy i działań. Należy pamiętać, że forma nie jest nadawana rzeczy zupełnie z zewnątrz, lecz jest w niej cały czas zawarta potencjalnie. Z możności wydobywa formę przyczyna sprawcza. Prócz czterech przyczyn bliższych można wyróżnić przyczyny dalsze: ruchy niebios i przyczynę najwyższą - nieruchomego Poruszyciela.

3.    Byt i jego znaczenia oraz sens formuły „byt jako byt”

Drugą definicją metafizyki była .nauka o bycie" lub .nauka o bycie jako bycie'. Podstawę ontologii Arystotelesa stanowi założenie wieloznaczności terminu .byt". Zdaniem Arystotelesa, nie należy go rozumieć w sposób jednoznaczny, jak robili toeleaci, ani też w sposób transcendentny, co czynili platonicy. Byt nie może być „rodzajem", ani, tym bardziej, gatunkiem. Chodzi więc o pojęcie ponad-rodzajowe (i, naturalnie, ponad-gatunkowe). Byt ma różne znaczenia, ale wszystkie one mają ściśle określoną relację do tej samej zasady lub tej samej rzeczywistości; zakładają odniesienie do czegoś jednego, czym jest substancja. Jedność różnych znaczeń bytu wynika więc z faktu przyporządkowania ich wszystkich do substancji. W tym sensie arystotelesowskaontologia jest .ustologią”.

Niejasna formula .byt jako byf wyrażać może tylko samą wielość znaczeń bytu oraz relację, która je formalnie wiąże i sprawia, że każde jest vdaśnie bytem. A zatem, .byt jako byf oznacza substancję i to wszystko, co się do niej odnosi.