DSCN1888

236 Zmiana społeczna

socjologia wiele uwagi poświęca badaniu społecznych postaw w stosunku do zachodzących zmian. Z reguły różne środowiska w odmienny sposób reagują na określone zmiany. Dlatego - jak wskazują William 1. Thomas i Florian Znaniecki - jednym z błędów tzw. socjologii zdroworozsądkowej jest nieuwzględnianie tego zróżnicowania i przypisywanie całemu społeczeństwu postaw typowych wyłącznie dla środowiska, do którego się należy [W.l. Thomas, F. Znaniecki 1976, s. 43 i nj. Odmienne postawy stanowią pewien fakt, z którym należy się liczyć, prowadzi on bowiem do realnych następstw. Negatywny stosunek do zachodzących zmian na poziomie instytucjonalnym wyraża się niekiedy oporem wobec zmian.

Wyodrębnić można różnorodne typy zmian społecznych. W zależności od poziomu, na którym występują, wyróżnia się zmiany makrospołeczne lub mikrospołecz-ne. Jak się często wskazuje [J. Szmatka 1980], skuteczność zmian typu makrospo-łecznego w znacznym stopniu uzależniona jest od dokonania się odpowiednich przeobrażeń na poziomie mikrostrukturalnym (zwłaszcza w różnego typu grapach społecznych). Brak skuteczności wielu działań reformatorskich, zmierzających do przebudowy społecznej, tłumaczyć można m.in. tym czynnikiem. Świadczy o tym dosyć przekonywająco przykład niepowodzeń wielu zmian wprowadzanych w naszym kraju w okresie PRL.

Zmiany dokonywać się mogą w sposób „samoistny” - jako następstwo zachodzących procesów, na które możliwości oddziaływania są ograniczone. Dostępne wówczas strategie działania zmierzają jedynie do ograniczania i eliminowania ich negatywnych skutków Szczególnie wyraźnie wi-docznljest to w przypadku tzwTprocesów żywiołowych. Innym typem zmiany są innowacje, a więc zmiany wprowadzane w sposób*celowy, zmierzające do poprawy jakiejś dziedziny rzeczywistości społecznej.

/ W zależności od źródeł zmiany wyod-/ rębnia się zmiany wewnętrzne (endogenne)

i zewnętrzne (egzogenne). Czynnikami zewnętrznymi wywołującymi zmiany społeczne są m.in. wojny i podboje, migracje, wymiana handlowa i różnego typu kontakty międzykulturowe. Zjawiska te umożliwiają proces dyfuzji kulturowej, czyli rozprzestrzeniania się pewnych wynalazków, idei, wierzeń itp. [Teoria... 1976]. Jak się podkreśla (m.in. Alfred Weber, Robert M. Mclver), zmiany o charakterze cywilizacyjnym, a więc dotyczące wynalazków w sferze technicznej, odkryć naukowych itp., szybciej ulegają dyfuzji niż innowacje kulturowe, odnoszące się do sfery idei, wierzeń, światopoglądu itp. Stwierdzenia te są do pewnego stopnia zbieżne z teorią opóźnienia kulturowego, akcentującą nierówne tempo zmian w dynamicznym społeczeństwie.

Niejednokrotnie podkreśla się, że wyjaśnianie zmian społecznych odwołujące się wyłącznie do czynników egzogennych jest niewystarczające. Zmiany mają także źródło wewnętrzne. System społeczny mocą wewnętrznej dynamiki sam generuje niektóre zmiany zachodzące w jego obrębie. Natomiast w innych przypadkach nie dopuszcza do ich zajścia.

Amerykański socjolog rosyjskiego pochodzenia Pitirim Sorokin (1975, s. 292-308), podkreślając wagę wewnętrznych czynników zmiany społecznej, sformułował założenia teorii zmiany immanentnej. Jak zaznacza, system społeczny ulega nieustannym zmianom dzięki samemu swemu istnieniu i w wyniku działań ludzi. „Racją lub przyczyną zmiany każdego systemu społeczno-kulturowego jest sam system i nic należy jej upatrywać w niczym innym” [Ibidem, s. 307], Czynniki zewnętrzne mogą jedynie wzmacniać bądź osłabiać tendencje już powstałe w obrębie danego systemu Zasada zmiany immanentnej jest następstwem „immanentnego autodeterminizmu . ąjmowanego jako synteza determinizmu i indeterminizmu. Poszczególne systemy społeczno-kulturowe mogą różnić się stopniem autodctcrminacji. Losy każdego sys*