48184 skanuj0116 (8)

Zmi:in:i społeczna

socjologia wiele uwagi poświęca badaniu :,lcc/nycl\ posiaw w stosunku do zacho-tcych zmian. Z reguły różne środowiska wRdmicnny sposób reagują na określone zmiany. Dlatego - jak wskazują William I. Piom.is i Florian Znaniecki - jednym z blę-| \v tzw. socjologii zdroworozsądkowej jest nieuwzględnianie tego zróżnicowania i przypisywanie całemu społeczeństwu postaw ty-Rwych wyłącznie dla środowiska, do klóre-■ :] się należy [W.l. Tbomas, F. Znaniecki V976, s. A3 i n.]. Odmienne postawy stanowią pewien fakt, z którym należy się liczyć, RWadzi on bowiem do realnych następstw. Negatywny stosunek do zachodzących zmian *tvd poziomic instytucjonalnym wyraża się niekiedy oporem wobec zmian, n Wyodrębnić można różnorodne typy Inian społecznych. W zależności od poziomu, na którymi występują, wyróżnia się zmiany makrospoleezne lub mikrospolccz-|7je. Jak się często wskazuje [J. Szmatka j*'J9S0], skuteczność zmian typu makrospo-i ocznego w znacznym stopniu uzależniona jest od dokonania się odpowiednich prze-Rihrazeń na poziomie mikrostrukturalnym Lj/wlaszcza w różnego typu grupach spo-' iecznych). Drak skuteczności wielu działań lelounaiorskich, zmierzających do przebu-HZIowy społecznej, tłumaczyć można m.in. f-|ym czynnikiem. Świadczy o tym dosyć przekonywająco przykład niepowodzeń wielu zmian wprowadzanych w naszym kraju j~w okresie PRL.

F Zmiany dokonywać się mogą w sposób ..samoistny" - jako następstwo zachodzących procesów, na które możliwości oddzia-r~ ływania są ograniczone. Dostępne wówczas |‘ strategie działania zmierzają jedynie do ‘•' ograniczania i eliminowania ich negatywnych skutków. Szczególnie wyraźnie wi-~j doczne jest to w przypadku tzw. procesów .;• żywiołowych. Innym typem zmiany są inno-• wacje.a-więc zmiany wprowadzane w sposób celowy, zmierzające do poprawy jakiejś ~ dziedziny rzeczywistości społecznej, i W zależności od źródeł zmiany wyod-- rębnia się zmiany wewnętrzne (endogenne)

i zewnętrzne (egzogenne). Czynnikami zewnętrznymi wywołującymi zmiany społeczne są m.in. wojny i podboje, migracje, wymiana handlowa i różnego typu kontakty międzykulturowe.. Zjawiska te umożliwiają proces dyfuzji kulturowej, czyli rozprzestrzeniania się pewnych wynalazków, idei, wierzeń itp. [Teoria... 1976], Jak się podkreśla (m.in. Alfred Weber, Robert M. Mclvcr), zmiany o charakterze cywilizacyjnym, a więc dotyczące wynalazków w sferze technicznej, odkryć naukowych itp., szybciej ulegają dyfuzji niż innowacje kulturowe, odnoszące się do sfery idei, wierzeń, światopoglądu itp. Stwierdzenia te są do pewnego stopnia zbieżne z teorią opóźnienia kulturowego, akcentującą nierówne tempo zmian w dynamicznym społeczeństwie.

Niejednokrotnie podkreśla się, żc wyjaśnianie zmian społecznych odwołujące się wyłącznic do czynników egzogennych jest niewystarczające. Zmiany mają także źródło wewnętrzne. System społeczny mocą wewnętrznej dynamiki sam generuje niektóre zmiany zachodzące w jego obrębie. Natomiast w innych przypadkach nie dopuszcza do ich zajścia.

Amerykański socjolog rosyjskiego pochodzenia Pitirim Sorokin [1975, s. 292-303], podkreślając wagę wewnętrznych czynników zmiany społecznej, sformułował założenia teorii zmiany immanentnej. Jak zaznacza, system społeczny ulega nieustannym zmianom dzięki samemu swemu istnieniu i w wyniku działań ludzi. „Racją lub . przyczyną zmiany każdego systemu spo-\ leczno-kulturowego jest sam system i nie należy jej upatrywać w niczym innym" [ibidem, s. 307], Czynniki zewnętrzne mogą jedynie wzmacniać bądź osłabiać tendencje już powstałe w obrębie danego systemu. Zasada zmiany immanentnej jest następstwem „immanentnego auiodctenninizmu”, ujmowanego jako synteza detenninizmu i indeterminizmu. Poszczególne systemy jspolcczno-kulturowc mogą różnić się stop-/niem autodctcrminacji. Losy każdego sys-

t

l

\

'/.r/eszcnil- 2.17

temu s;\ rczul alem samokontroli oraz oddziaływania si środowiskowych. Zakres samokontroli sy temu zależy od jego stopnia integracji oraz od siły systemu wyznaczanej przez takie ct ynniki, jak: liczba członków systemu, ich cechy biologiczne, moralne, umysłowe i polccznc, dostępny poziom wiedzy, stopień zorganizowania, możliwość oddziaływani; na zachowania, a także na siły przyrody, spójność wartości.

Zakładają , że zmiana jest wszechobecna, staje się na gruncie koercyjnych teorii społeczeństw;. Pomijanie czynnika zmian społecznych haraktcrystycznc jest (zgodnie z rozróżnieniem Ralfa Dahrendorfa) dla teorii integr. cyjnych, które początkowo stosowane b> y głównie do badania społeczności przeć piśmiennych (funkcjonalizm). W spoleczei stwach tych zmiany (o ile w ogóle wysl pują) dokonują się w sposób niczauważaln ' -- pod warunkiem, że nie następuje icli d /.organizacja na skutek przełamania izola :ji i kontaktu kulturowego ze społeczeństw mi „nowoczesnymi". W społecznościach tych zmiana traktowana jest jako coś sa no przez się negatywnego, a zwyczaj or; /. tradycja mają znaczenie rozstrzygające. ,atwo zauważyć, że postawy wobec zmian w naszym kręgu kulturowym są niemal d bladnie przeciwstawne, jakkolwiek nic .vyklucza to szacunku wobec tradycyjnych wartości i dokonań przeszłych pokoleń. (A.: .)

Zob. autodetc minizm, dyfuzja, dynamika społeczna, neoev olucjonizm, opór wobec zmian, proccsualizm, ozwój społeczny, transformacja.

Literatura:

Loekwood D , 1964, Social Inlegration and System hu •gration [w:] Esplorations in Soda/ Cham; ■, G.K. Zollschan, W. I lirsch (eds), Routlcdgc .md Kegnn Paul, London.

Sorokin P.A., 1975. Zasada zmiany immanentnej [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiały lo dziejów współczesnej socjologii zachodnie , wybór: W. Dcrczyński, A. Jasiń-ska-Kania J. Szacki, PWN, Warszawa. Szczepański -t. S.. 1990, Teorie zmian społecznych, ez. : Teorie modernizacji, US, Katowice.    ‘

Szmatka J., I9.S0, Jednostka i społeczeństwu O Zależności zjawisk intlywiditcdnych tu! społecznych, PWN. Warszawa.

Teoria rozwo/it sprzecznego. Ilypisy. 1976. po,l red. R. Dyoniziaka. Ali w Krakowie, Kraków.

Thomas W.I.. Znaniecki l^:„ 1976. Cldop pohk. u> Europie i Ameryce, t. I, Lud. Spólil/ Widaw., Warszawa.

Znaczący inny, zob. socjalizacja.

Znaczenie, zob. definicja sytuacji.

Znieczulica społeczna, zob. dyfuzja odpowiedzialności.

Zrzeszenie, grupa społeczna celowa; cel grupy określany jest przez osoby zrzeszające się, a jego osiąganie ma służyć przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb członków zrzeszenia. Nie oznacza to braku służby wobec szerszej społeczności [K.Z. Sov..i 1988, s. 24], K.Z. Sowa wskazuje na rozróżnienie przez Arystotelesa dwóch zasadniczych rodzajów grup: polis - jako „wspólnotę dla pożytku całego życia", oraz wspólnoty powstające dla pożytków chwilowych i częściowych [ibidem, s. 20). Pojęciu zrzeszenia przeciwstawia się pojęcie wspólnoty, w nawiązaniu do klasycznych kategorii socjologicznych autorstwa E. Durkheuna (solidarność mechaniczna i solidarność organiczna) i f. Tónniesa (wola istotna i wola dowolna). Uczestnictwo we wspólnocie wynika z potrzeby współżycia z innymi i jest oparte na motywach emocjonalnych (wola istotna). O przynależności do zrzeszenia decyduje motywacja racjonalna (wola dowolna). Ujęcie współczesne reprezentowane przez R.M. Mchem pokazuje jeszcze jedno kryterium: zakres życia gilipowego. K.Z. Sowa [19S8, s. 21), referując za Mclvercm pisze, żc „wewnątrz wspólnoty może zamykać się i może całkowicie przeminąć cale życie jednostki i ta właśnie cecha wspólnoty odróżniają zasadniczo od zrzeszenia, w którym jednostka uczestniczy tylko cząstką swoich spraw życiowych. Jako przykłady wspólnot Mclvcr wymierna - wieś, miasto, plemię, a także rodzinę, kiera