skanuj0083 (38)

ortykulacyjnej o trudnościach tych stanowią: wibracja, wymagająca elastyczności narządu oraz szybkości i precyzji jego ruchów, złożony układ języka (każda część zajmuje inne położenie), krótki czas trwania zmieniających j się artykulacji (r ma najmniejszy ze wszystkich głosek polskich iloczas) [107, 120].

Podstawę materiałową niniejszego artykułu stanowią pacjenci lubelskiej Poradni Foniatrycznej². Obserwowałem 110 osób w wieku 4—33 lat, wśród których przytłaczającą większość stanowiły dzieci w wieku 7—11 lat (por. przytoczony niżej wykres). Już tutaj należy zauważyć, żc taki materiał jest w pewnym stopniu wyselekcjonowany i nie pozwala na wyciąganie ostatecznych wniosków. Toteż uzupełniony on został, obserwacjami 15 osób (wszyscy powyżej 18 lat) wadliwie wymawiających r.

Notowałem także skrupulatnie współ występujące wady wymowy, pod tym względem materiał dostarcza wielu ciekawych danych i pozwala nieco inaczej, niż to robiono dotychczas, rozwiązać problem częstego wspólwystę-powania z rotacyzmem zniekształceń głosek a* i ć

Przy opisie form wadliwej wymowy r posługuję się podziałem ogólnym, stosowanym w literaturze medycznej oraz w pracach logopedycznych. Wyodrębnia się w nim 3 grupy form:

1)    opuszczenie głoski r jako jednego zc składników' wyrazu, np. yba ’ryba] anta "rama’;

2)    zastępowanie r przez inne głoski danego języka: kula ’kura 'Jak ’rak’ itp., jest to tzw. pararotacyzm;

3)    produkowanie głoski nie występującej w systemie fonetycznym danego języka, a więc r języczkowe, realizowane jako wibracja warg itd., te formy nazywa się rotacyzmem właściwym — są to najczęściej, choć nic wyłącznic^ głoski wibracyjne.

Wydzielone grupy nie są pod względem ilościowym i jakościowym rów-torzędne, szczególnie ostatnia jest zróżnicowana do tego stopnia, żc wymaga dalszego podziału pod względem miejsca artykulacji i sposobu jej wykonania, przy niej napotykamy też trudności zapisu — używając tradycyjnej pisowni fonetycznej nie jesteśmy w stanie dokładnie oddać dźwięków

0    złożonej i w nietypowy sposób rozczłonkowanej artykulac ji. W przyszłości dużą pomocą będą znaki fonetyczne specjalne, por. np. [81. 79 - 82]. [...].

Prawidłowe stosowanie niniejszego podziału zmusza do systemowego, nie izolowanego, patrzenia na zaburzenia artykulacyjne, jego konsekwencją zaś jest nieco inne rozumienie pararotacyzrau, a niekiedy i rotacyzmu właściwego.

1.    Wymowę r — (j> (czyli opuszczenie ») spotkałem zaledwie u 5 dzieci. Wyniki te są zgodne z danymi Dcmela [26] i Liski [118], którzy taką wymowę notowali jedynie w kilku wypadkach, pierwszy u 7 spośród 211 dzieci, drugi u 3 spośród 250. W porównaniu z nimi dane Dylewskiego [42] są zaskakujące — wymowa r = o stanowi w jego wyliczeniach 44,8% (!) wszystkich przypadków wadliwej wymowy r. Różnice są więc olbrzymie

1    podobnie jak rozbieżności w ogólnej liczbie dzieci z wadami wymowy mają różnorodne przyczyny. Tc ostatnie starałem się zanalizować w artykuliku: O polskich statystykach wad wymowy [92]. Oprócz przyczyn tam wymienionych, takich jak różnice w pojmowaniu samych wad, wiek .dzieci, metoda badania, kwalifikacje badających, na duży odsetek wypadków r =

u Dylewskiego wpłynąć mogły: odmienny sposób klasyfikowania form wadliwych, możliwość zaliczenia tu rotacyzmu tylnojęzykowego bez wibracji, dziąslówego bez wibracji, możliwość zaliczenia wymowy dzieci o obcym systemie fonetycznym. Wydaje się. że różnice geograficzne poza wypadkami nad wyraz oczywistymi, np. języczkowe r u Polaków z dawnego zaboru pruskiego por. [33, 61] nic mogą mieć tutaj większego znaczenia.

2.    Pararótacyzm, mimo że obserwowany w 75 wypadkach, wystąpił w postaci mało zróżnicowanej; udało się stwierdzić tylko 4 formy: r = j (u 16 osób), r =s / (u 53 osób), r = u (u 3 osób) oraz formę mieszaną r = IJ (u 3 osób).

' 2. A. Wymowy r = j nie obserwowałem w wieku powyżej 10 lat, przy czym, jak zwykle u pacjentów poradni, nieznaczne zwiększenie liczby przykładów przypada na okres rozpoczęcia nauki szkolnej. Obok rotacyzmu występowały inne jeszeże wady: wymowa s i c 5 w miejsce Si ć ;< oraz ś i ć ;< w miejsce właściwych syczących; w dwu tylko wypadkach rotacyzm był jedynym zniekształceniem.