skanuj0098 (21)

102

Część I, 3: Teoria architektury

opartą na wspólnym module całego dzieła, a nie tylko to, co słowo symetria znaczy dzisiaj w języku polskim — odpowiedniość dwóch części układu w stosunku do środkowej dzielącej osi.

¹¹    To znaczy: nie konkretnego elementu budowli, lecz dowolnie przyjętej jednostki miary.

¹²    Pliniusz St. (Historia naturalna, II, III, 107) wyraża podobną opinię co do początków ognia. Cały ten fragment od początku rozdziału pierwszego drugiej księgi zacytowany został przez Boccaccia w jego Genealogia Deorum, co — jak zauważył E. Panofsky (Studies in Icono-logy. New York 1939, s. 39) — stanowi dowód na to, iż znajomość tekstu Witruwiusza była rozpowszechniona jeszcze przed tym, zanim Poggio Bracciolini odkrył rękopis tekstu traktatu w 1414 r. na Monte Cassino. Koncepcja początków ludzkiej cywilizacji wyrażona przez Witruwiusza oparta była na ewolucjonizraie epikurejskim sformułowanym przez Lukrecjusza w De rerum natura (V ks.), który pojmował cywilizację jako wynik spontanicznego rozwoju i postępu, a nie boskiej kreacji i opieki (Panofsky, op. cit., s. 40 oraz A. O. Lovejoy i G. Boas Primitivism and Related Ideas in Antiąuity. Baltimore 1935).

¹³    Por. wyżej przypis 10.

^u W teorii greckiej najsłynniejszy kanon miał sformułować Poliklet. Jego koncepcja znana jest z tekstu Galena z Pergamonu, obok Hippokratesa najznakomitszego lekarza starożytności, a także teoretyka (ok. 130- 200 p.n.e.), który dla porównania podaję poniżej w przekładzie W. Tatarkiewicza (Hisf. est„ I, s. 93 -94): ,,Piękno, według Chryzypa, tkwi w proporcji nie żywiołów, lecz części ciała, to jest w proporcji palca do palca, palca do przegubu, jego do dłoni, jej do łokcia, łokcia do ramienia i wszystkich tych części jednych do drugich, jak to jest napisane w Kanonie Polikleta. Bo pouczywszy nas w tym piśmie o wszystkich proporcjach ciała, Poliklet czynem potwierdził swą teorię stworzywszy posąg wedle zaleceń swej teorii. Zarówno posąg ten, jak i rozprawę nazwał Kanonem" (Galen De placitis Hippocratis et Platonis, V. Wyd. Muller, s. 425). — „Plastycy i malarze, twórcy posągów i rzeźbiarze malują i rzeźbią jak najpiękniej każdy gatunek, np. najkształtniejszego człowieka, konia, byka czy lwa, kierując uwagę na to, co przeciętne w każdym gatunku. Wszak posąg Polikleta zwany Kanonem otrzymał tę nazwę z tego powodu, że ma wzorowe proporcje, jeśli chodzi o wzajemny stosunek wszystkich części ciała" (Galen De temperamentis, I, 9). — Także Pliniusz wspomina o tym posągu Polikleta, por. niżej, s. 138. O problematyce kanonu: S. Ferri Nouvi contributi esegetici al 'Canon' della. Scultura Grece. ,,Rivista del Reale Istituto d'ATcheologia e Storia dell'Arte" VII, 1940, s. 117 - 152, oraz inne prace cytowane na początku w bibliografii ogólnej, s. 19 - 20.

¹⁵ Ta koncepcja witruwiańska znalazła wielu zwolenników w okresie renesansu; studia i rysunki w tym duchu wykonywali Francesco di Giorgio, Fra Giocondo, Leonardo da Vinci, Cesariano i in. Por. R. Wittkower Architectuial Principles in thc Age oi Humanism. London 1949 (przedruk 1952), s. 12 - 18.

¹³ Kallimach (ok. 400 p.n.e.), rzeźbiarz attycki, słynny z delikatności i subtelności wykonania. Przypisywano mu wynalezienie formy kapitelu korynckiego. Określenie „katatechnos", jakie stosuje doń Witruwiusz, znaczące mniej więcej „sztuczny", różni się od określenia Pau-zaniasza: „katetexitechnos" — „ten, który roztapia swą sztukę". W niektórych rękopisach Pauzaniasza występuje termin „kakizotechnos", co znaczy: „ten, co psuje sztukę". J.J. Pollitt (The Art oi Greece: 1400 - 31 B.C. Englewood Cliffs N. J. 1965, s. 86 «Sources and Documcnts in the History of Art») zwraca uwagę, że taka wersja odpowiadałaby raczej wyrażonej przez Pliniusza opinii o Kalliraachu niż poglądowi Witruwiusza czy Pauzaniasza.

¹⁷ Chalcidicum: monumentalny portyk, nieraz z dziedzińcem, prowadzący do większego budynku, zazwyczaj bazyliki (Pollitt, op. cit.). Bazylikę oryginał określa „Julia Aąuiliana", z czego nie wynika, czy była zlokalizowana w Akwilei, czy gdzie indziej.

¹³ Dziś Fano nad Adriatykiem między Rimini i Ankoną.

^M Relatywistyczne sformułowanie Witruwiusza podobne jest tutaj do uwag Horacego w Liście do Pizonów (por. s. 51).

²³ Witruwiusz ceni więc „drugi styl" malarstwa dekoracyjnego kampańsko - rzymskiego, znanego nam z zabytków Pompejów, potępia zaś fantastykę dekoracyjną „trzeciego stylu". Jego postawa jest klasycystyczna: Pollitt domyśla się wpływu greckiego na jej ukształtowanie. Kry-

Witruwiusz 103

tyku Witruwiusza stała się wzorem dla wielu późniejszych analogicznych wystąpień krytycznych przeciwko sztuce polnej fantazji, w imię zdrowego rozsądku, reguł i harmonii. Na Witru-wlilszu wzorowa! się Vasari krytykując gotyk, Bellori krytykując barok i Winckelmann krytykując rokoko (por. E.H. Gombrich Nom one! Form. London 1965, s. 83 -85).

WITRUWIUSZ (MARCUS VITRUVIUS POLLIO) (ur. ok. 70 p.n.e.)

Inżynier, architekt wojskowy (w służbie Juliusza Cezara i Oktawiana Aricjusta) i teoretyk architektury, autor jedynego zachowanego traktatu do-lyczącego teorii sztuki z opoki starożytności. Dziesięć ksiąg o architekturze powstało pod koniec trzeciego i w drugim dziesięcioleciu p.n.e. Dokładne ■ lutowanie nie jest możliwe; istnieją rozmaite teorie, z których najnowsze skłonne są sytuować powstanie traktatu w latach ok. 27 do ok. 23 p.n.e. Oddziaływanie teorii architektury Witruwiusza ma niewiele równych w dziejach doktryn artystycznych, szczególnie od momentu, gdy ok. 1414 w bibliotece klasztoru na Monte Cassino odkryty został pochodzący z IX w', rękopis zawierający tekst traktatu (dziś w British Museum, sygn. Harl. 2767). Ton pozbawiony ilustracji odpis tekstu Witruwiusza stał się podstawą editio princeps: 1486; pierwsza edycja poza Italią: Strasburg 1543.

Traktat powstał jako wyraz potrzeby praktycznej związanej z rozległą działalnością budowlaną na terenie cesarstwa rzymskiego po ostatecznym zaprowadzeniu ładu na jego obszarach przez Oktawiana Augusta, po długim okresie wewnętrznych zaburzeń politycznych. Witruwiusz wykorzystał do swej pracy grecką tradycję teorii architektonicznej i dorobek rzymskiej praktyki budowlanej. Wedle Witruwiusza twórca działający w dziedzinie architektury winien być wyposażony w talent wrodzony (natura), w wiedzę (doctrina) oraz w praktyczne doświadczenie (usus). Witruwiusz rozwinął w swym traktacie szczególnie pogląd dotyczący rozległej wiedzy teoretycznej, jaką powinien posiadać architekt (doctus artifex). Dzieło jego, budynek, musi odpowiadać wymaganiom trwałości (lirmitas), funkcjonalności (utilitas) i piękna (venustas). Witruwiusz omawia zagadnienia proporcji i stosowności (decor) elementów architektonicznych, a także wprowadza porównanie budynku i ciała ludzkiego. Wszystkie te motywy zostały przejęte i rozwinięte w późniejszej teorii architektury. Całość traktatu składa się z 10 ksiąg o następującej treści: I. O roli i prawidłach architektury; II. O materiałach budowlanych, o ich właściwościach i zastosowaniu; III. O porządkach świątyń i o różnych ich odmianach. Zasady budowy świątyń jońskich; IV. O zasadach budowy świątyń doryckich i korynckich; V. O zasadach projektowania budowli publicznych; VI. O zasadach budownictwa prywatnego; VII. O dekoracji wnętrz i o barwnikach; VIII. O wodzie; IX. O zegarach i o zasadach ich budowy,- X. O machinach.