skanuj0103 (22)

występujących wadach w ymowy u chłopców nic znajduje potwierdzenia przy „mowie bezdźwięcznej”².

Mimo stosunkowo małej częstości występowania tej wady w porównaniu z innymi, np. rotacyzmem i sygmatyzmem, zagadnienie to okazuje się od strony praktycznej bardzo ważne. Decyduje o tym duża liczba odkształconych dźwięków (13). trudności reedukacji i automatyzacji nowych dźwięków w sylabach, w wyrazach i większych jednostkach (zdania, wypowiedzi). Dodatków'0 należy wskazać na towarzyszące niemal zawsze „mowie bezdźwięcznej” błędy pisma i czytania. Reedukacja opisywanego zniekształcenia winna zatem zawsze obejmować wymowę, pismo i czytanie. Z wyżej wymienionych powodów ćwiczenia logopedyczne w przypadkach „mowy bezdźwięcznej” trwają z reguły długo (kilka lub kilkanaście miesięcy).

„Mowa bezdźwięczna” (m. b.) może występować w dwu postaciach: a) jako m, b. całkowita — gdy zaburzeniu podlega cała korelacja dźwięczności i b) jako m. b. częściowa — wówczas rozgraniczenie dźwięcznych i bezdźwięcznych obserwuje się w niektórych parach opozycyjnych (z reguły w^fśród szczelinowych). Z moich materiałów wynika (badałem i reedukow'a-łem ponad 20 przypadków' tego zniekształcenia), że m. b. częściowa występuje stosunkowa rzadko i winna być traktowana jako forma zejściowa m. b. całkowitej. Dowodzi tego też praktyka logopedyczna — przypadki m. b. częściowej łatwiej i szybciej można usunąć. „Mowa bezdźwięczna” to parcjalne zahamowanie rozwoju lonologicznego podsystemu językowego ograniczone do jednej dystynkcji fonologicznej. „Mowa bezdźwięczna” częściow a to stan. gdy owe parcjalne zahamowanie zostaje w sposób spontaniczny przezwyciężone. W-tych przypadkach iogopeda winien czuwać nad prawidłowością procesu przyswajania dźwięcznych, przyspieszać go, a w razie potrzeby także modyfikować.

W związku z podziałem „mowy bezdźwięcznej" na całkowitą i częściowy należy zasygnalizować osobliwe zachowanie się szczelinowych wargowo--zębowych v oraz v\ Zdarza się w przypadkach „mowy bezdźwięcznej”, że obie te spółgłoski są wymawiane prawidłowo, podczas gdy w pozostałych 11 parach opozycyjnych brak opanowania dystynkcji dźwięczna — bezdźwięczna. Na zjawisko to w naszej literaturze po raz pierwszy zwrócił uwagę L. Kaczmarek [82,662—670). We wszystkich obserwowanych przez niego przypadkach szczelinowe wargowo-zębowe były dźwięczne. W moim materiale wypadki tego typu występowały również, ale stanowiły nie więcej niż jedną trzecią całości. Rozbieżności te należy wyjaśnić następująco: Kaczmarek dysponuje materiałem z innego obszaru dialektowego (Wielko-

polska), ja zaś materiałem z regionu lubelskiego, wyjątkowo z kieleckiego. Na północnym i zachodnim obszarze dialektowym Polski głoski v i v zachowują dźwięczność również po spółgłoskach bezdźwięcznych, por. np.: truj kv'at wobec wymowy ogólnopolskiej tfukfai 'twój kwiat’ itp. Szczelinowe wargowo-zębowc zachowują się więc w regionalnej wymowie wielkopolskiej do pewnego stopnia tak, jak spółgłoski sonorne.

Wymowa ivwkv'ot występuje również na Lubclszczyźnie jako cecha tzw. wymowy kresowej. W związku z tym dążyłem do wyjaśnienia, czy obserwowane przeze mnie przykłady „mowy bezdźwięcznej” z zachowanymi głoskami v i y' nie wiążą się z wymową kresową. Związek taki nie zachodzi.

. Jak zatem objaśnić dźwięczność v i v'? Pytanie to zadaje sobie wielu logopedów, zwłaszcza z wykształceniem polonistycznym. W artykule tym nic zamierzam polemizować z dotychczasowymi poglądami w tej sprawie, poprzestanę jedynie na przedstawieniu własnego stanowiska. W analizie wad wymowy u dzieci należy mieć na uwadze ogólne prawidłowości rozwoju artykulacyjnego dzieci normalnie rozwijających się (kolejność nabywania poszczególnych fonemów, system substancji, technika przyswajania nowych artykulacji, prawidłowości w zakresie repartycji nowego dźwięku itp.). Niektóre dźwięki w rozwoju wymowy dziecka przechodzą długi okres przekształceń. np. r jest początkowo zazwyczaj zastępowane przez i, następnie przez / i dopiero po tym etapie zachodzi dyferencjacja (przyswojenie wibracji). Podobnie dzieje się z innymi elementami systemu fonetycznego, zwłaszcza tymi, które są najpóźniej przyswajane przez dzieci, np. .f («)*. Szczelinowe wargowo-zębowc dźwięczne i bezdźwięczne, jak wykazują szczegółowe obserwacje lingwistyczne, rozwijają się różnie u poszczególnych dzieci. Zazwyczaj rozwój/oraz v nie przebiega w sposób paralelny. Spółgłoska bezdźwięczna, mimo mniejszej częstości występowania w języku polskim, pojawia się wcześniej niż dźwięczna v (por. np. dane M. Zarębiny:/— 1; 2,25, v — 1;3,25 [203] oraz Ohncsorga dla dzieci czeskich [145,146]), poszczególnych par opozycyjnych. Najczęściej/oscyluje w kierunku szczelinowej tylnojęzykowej / (potwierdza ten fakt również analiza wad wymowy u dzieci, u których spotykamy się z substytucjami/przez y, a także / przez/, natomiast v bywa substytuowane przez b względnie u (spółgłoska dwuwargowa, sonor-na). Nawiązania między v i y istnieją u większości dzieci. Umożliwia je także ten fakt, że początkowo/i v występują w postaci dźwięków dwuwargowych, co w zapisie fonetycznym oznacza się znakami <p i u*. U niektórych dzieci ta cecha wymowy może przetrwać długo (spotyka się dwuwargowe szczelinowe jeszcze w czwartym roku życia, niekiedy artykulacje te wymagają specjalnych

247