skanuj0181 (3)

376 SYNMItt/JOLOGIA < /Yl I NAĆKA O SI MII Nil

je taki sąd, ale z towarzyszącą mu uzasadnioną obawą błędu, czyli / u/u sadnionym podejrzeniem, że zamierzony akt jest zły i zakazany.

Specyficznym przypadkiem sumienia wątpliwego jest tzw. sumienie /a wikłane (conscienliapcrplexa\ Ma ono miejsce wówczas, kiedy człowiek nie jest zdolny do przezwyciężenia doznawanych tnidności i sądzi, żc cokolwiek uczyni, popełni zawsze zło moralne. Jest to zatem konfliktowy stan sumienia, zakładający często (chociaż niekoniecznie) podświadome przeświadczenie. że określone normy moralne pozostają w jakiejś zc sobą kolizji, której człowiek nic może rozwikłać.

4. Sumienie trafne, sumienie szerokie, sumienie skrupulanckic

Wymieniony podział nie ma większego znaczenia dla rozważań etyczno* filozoficznych, ponieważ w gruncie rzeczy chodzi tu o pewne ogólire nastawienie człowieka, nic zaś o konkretne sądy sumienia. Niemniej jednak dotyczy on spraw ważnych / punktu widzenia pedagogiki sumienia i z tego względu zasługuje na krótkie objaśnienie.

Sumienie trafne (conscientia tenera) wyraża habitualną dyspozycję czło wieka do zachowania właściwej miary w ocenie wartości moralnej spełni a nych przez siebie czynów. Zachodzi ono szczególnie w ocenie popełnianego zła i polega na umiejętności osądzania dużego zła moralnego jako zła duże go. małego zaś - jako zła małego.

Sumienie szerokie (conscientia laxa) polega znowu na stałej skłonności do uznawania za moralnie dopuszczalne to. co w rzeczywistości jest zakaza nc. względnie do przedstawienia sobie winy ciężkiej jako winy lekkiej. N'.» gruncie sumienia szerokiego mogą się wy tw orzyć inne jeszcze zdeformowa ne stany sumienia. Jedną z nich jest tzw. sumienie zatw ardziałe, które polega na przywiązaniu człowieka do zła moralnego posuniętego az do nicczułości na wszelkie pobudki duchowe. Może wreszcie zajść stan tzw. sumienia fary zejskiego. Ma ono miejsce wówczas, kiedy się kładzie nacisk tylko na prze strzeganic zewnętrznych przepisów z zaniedbaniem troski o wewnętrzną czy stość moralną bądź na obłudnym potępieniu zła moralnego u innych, tolcro waniu go zaś u siebie samego.

Sumienie skrupulanckie (conscientia scntpulosa) oznacza stan sumie ma, które bez wystarczających racji upatruje winę moralną tam. gd/ic jci nic ma i /. tego powodu pozostaje w permanentnym lęku popełnienia zła moralnego. Zazwycznj idzie ono w parze z sumieniem zawikłanym.

Podstawowe zasady etyczne funkcjonowania sumienia

W naszkicowanej przed chw ilą typologii różnych stanów sumienia ki\ ją się elementy stanowiące punkt wyjścia do sformułowania trzech potUł.i

wowych zasad, od zachowania który ch zależy etyczna prawidłowość funk cjonowania sumienia.

a)    W działaniu moralnym jako warunek konieczny i wystarczający wymagany Jest stan sumienia praktycznie pew nego.

Słuszność tej zasady wynika z naczelnego pewnika etycznego, który br/ini: Należy czynić dobro, a unikać zła, oczywiście w granicach ludzkich możliwości. Otóż leży w granicach ludzkich możliwości, ażeby człowiek w działaniu etycznym posiadał stan sumienia praktycznie pewnego. Umysł ludzki jest bowiem zdolny do poznania prawdy sobie proporcjonalnej W działaniu moralnym taką prawdą proporcjonalną do możliwości lud/ kiego umysłu jest osiągnięcie stanu sumienia praktycznie pewnego. Jest to oczywiste, ponieważ pewność ta opiera się na kryteriach właściwych potocznemu. przednaukowemu poznaniu ludzkiemu, jakim człowiek posługuje się wc wszystkich innych dziedzinach życia. Dla tych racji osiągnięcie stanu sumienia praktycznie pewnego należy uznać za warunek konieczny moralnego działania.

Z drugiej zaś strony pamiętać należy, że przekracza ludzkie możliwości, iby w działaniu moralnym posiadał człowiek wyższą pewność, opartą na motywach rozumowych naukowo uzasadnionych. Zakłada to skomplikowany proces metodycznego i refleksyjnego myślenia, co w skali zarówno ogólnoludzkiej, jak i w skali całokształtu aktów moralnych spełnianych przez poszczególne jednostki stanow i postulat niemożliwy do spełnienia. Z uwagi na to sumienie praktycznie pewne stanowi także warunek wystarczający do działania etycznego.

b)    Człowiek winien iść za sumieniem pewnym zawsze, nawet wówczas. kiedy znajduje się on w stanie sumienia niepoknnalnie błędnego

Twierdzenie to znajduje swoje uzasadnienie ponownie w przytoczonym uprzednio etycznym pew niku: należy czynić dobro, a unikać zła w granicach ludzkich możliwości. Człowiek, który znajduje się w stanie sumienia niepokonalnic błędnego, postępuje zgodnie z wewnętrznym przekonaniem o godziwości spełnianego aktu, a więc czyni dobro, a unika zła w tym stopniu, w jakim go na to wdanej sytuacji stać. Uznanie prymatu błędnego sumienia w obrębie jego nieprzczwyciężalnych przeświadczeń moralnych należy do fundamentalnych zasad, na których opiera się moralna nauka o wolności sumienia i jego prawic do kierowania się tym, co w dobrej sw ej wierze uważa za słuszne i obowiązujące. W tym też sensie można mów ić o rzeczywistej, przysługującej człowiekowi autonomii sumienia.

c)    Człowiekowi nie wolno podejmować aktu. co do którego moralnej wartości >>wl uzasadnione praktycznie wątpliwości, inaczej nió-