SNB13884

56

PROCES OPIEKI

ewolucyjny    inwolucyjny

Nk    TSk

normalny    nadzwyczajny normalny    nadzwyczajny

w ujęciu    w ujęciu

globalnym

^ II    ^

parcjalnym    globalnym    parcjalnym

/?vc. 27. Schemat zróżnicowań procesu opieki

Racjonalna praktyka opiekuńcza i refleksja teoretyczna nad jej przebiegiem na przestrzeni całego życia człowieka wymaga odpowiedniego uwzględnienia tych wszystkich odmian procesu opieki. Nie stanowią one bowiem li tylko teoretycznej

konstrukcji, lecz są _jak to wykazał sposób ich wyłaniania — uogólnionym

odzwierciedleniem rzeczywistych zróżnicowań tego procesu. Niemniej jednak, ze zrozumiałych względów, pierwszoplanowym przedmiotem zainteresowania tak teorii, jak i praktyki opieki jest proces ewolucyjny normalny i dalej nadzwyczajny w obu ujęciach: parcjalnym i globalnym. Równoważność tych ujęć wynika najogólniej stąd, że każde z nich jest niezbędne dla realizacji i analizy procesu opieki. Można bowiem przyjąć, że w granicach bliskich i średnich perspektyw usamodzielniania się podopiecznego i odpowiadającego im etapu procesu opieki wypada przede wszystkim organizować i rozpatrywać ten proces według wyodrębniających się dyspozycji jednostki do samodzielnego funkcjonowania w życiu. Równocześnie nie można obejść się tu bez ujmowania i rozpatiywania całokształtu następujących po sobie zmian w opiece, począwszy od stanu początkowego aż do końcowego, odpowiednich do kolejnych etapów osiągania przez podopiecznego samodzielności życiowej.

Dokonana w dużym skrócie analiza procesu opieki pozwala na sformułowanie jego ogólnej definicji. Można więc powiedzieć, że proces opieki to określony cykl następujących po sobie i wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece (czynnościach, zachowaniach i zależnościach opiekuńczych) od jej początku do końca, adekwatnych do zaznaczających się kolejnych etapów osiągania przez podopiecznego samodzielności i niezależności życiowej albo przeciwnie, postępującej degradacji tych dyspozycji aż do kresu istnienia.

Na podstawie tego najogólniejszego określenia procesu opieki oraz poprzedzających go rozważań można sformułować niezbędne tu dwa pochodne, węższe pojęcia, to jest: „ewolucyjny proces opieki” i „inwolucyjny proces opieki”. Pierwszy z nich to określony cykl następujących po sobie wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się stałą tendencją do jej stopniowej redukcji i zanikania, adekwatnie do zaznaczających się etapów usamodzielniania i uniezależniania się

życiowego podopiecznego. Drugi zaś to określony cykl następujących po sobie zmian w opiece, od jej stanu wyjściowego do końcowego, charakteryzujących się stałą tendencją do powiększania jej zakresu i stopnia, adekwatnie do postępującej degradacji samodzielności i sprawności życiowej i powiększającego się uzależniania podopiecznego od jego otoczenia¹.

Jakkolwiek dla teorii opieki niezbędne są oba te tak zdefiniowane pojęcia, to w interesującym nas tu kontekście wychowania przez opiekę, podstawowe znaczenie ma przede wszystkim to pierwsze. Jest tak dlatego, że dotyczy ono zasadniczej i decydującej dla życia jednostkowego i gatunkowego opieki, opieki nad dziećmi _{ i młodzieżą, oraz że w procesie ewolucyjnym zawierają się potencjalnie wielorakie mechanizmy socjalizacyjne. Z tych więc ważkich powodów wypada ten właśnie proces opieki uczynić wyłącznym przedmiotem dalszych rozważań.

8.2. Etapy rozwoju samodzielności, sprawności i niezależności życiowej dzieci i młodzieży — wyznaczniki ewolucyjnego procesu opieki

Dokonana wyżej ogólna charakterystyka tego procesu oraz sformułowana jego definicja wskazują, iż jest on nierozerwalnie związany z rozwojem samodzielności, sprawności i niezależności życiowej podopiecznych. Związek ten polega najogólniej na tym, że po pierwsze, kolejne kroki i etapy w rozwoju jednostki od niemowlęctwa do względnie pełnej dojrzałości (psychofizycznej i społecznej), a w tym przede wszystkim samodzielności i niezależności życiowej, określają obiektywnie odpowiadające im redukcyjno-modyfikacyjne ciągi zmian co do * zakresu, stopnia i charakteru sprawowanej opieki, aż do jej stopniowego, zasadniczego zaniku. Po drugie, realizowany odpowiednio do tego rozwoju proces opieki staje się zwrotnie jednym z podstawowych czynników rozwoju i osiągania samodzielności i niezależności życiowej podopiecznego. Na drodze tego rozwoju można wyróżnić zarysowujące się etapy rozważane i ustalane w dużej mierze na gruncie psychologii rozwojowej, chociaż trudno jest tu o zupełną trafność i jednoznaczność ustaleń i ich kryteriów. Licząc się z tymi ograniczeniami, a równocześnie

1

Według A. Kelma. op. cii., s. 31—32, „proces opiekuńczo-wychowawczy” to „ogół wzajemnych oddziaływań wychowa wcy-opieku na i wychowanka-podopiecznego. odbywający się w ramach określonej formy opieki nad dzieckiem. Na proces opiekuńczo-wychowawczy składa się ciąg czynności następujących po sobie w uzasadnionej kolejności, które służą tak wykonaniu poszczególnych zadań, jak i wyznaczonych celów podjętej wobec dziecka opieki”. Trudno zgodzić się z pierwszym twierdzeniem tej definicji, które jest w dużej mierze sprzeczne z drugim, bowiem „ogół wzajemnych oddziaływań” z jednej strony dalece wykracza poza zakres pojęcia „proces opiekuńczo-wychowawczy”. a z drugiej, nie ma w ogóle cech konstytutywnych tego pojęcia. Równocześnie budzi wątpliwości treść znaczeniowa drugiego twierdzenia. Czy można w pełnej zgodzie z pojęciem „proces...” przyjąć, iż składa się nań ciąg czynności ..służących wykonywaniu poszczególnych zadań i celów opieki nad dzieckiem”?